سیاست علم و فناوری

امروزه اصلی ترین دارایی شرکت های فناور و دانش بنیان، دارایی های فکری است. این شرکت ها علاوه بر مدیریت دارایی های ملموس و متداول، نیازمند وجود توانمندی مدیریت دارایی های فکری در سبد توانمندی های خود هستند. از این رو در ابتدا باید بتوانند دارایی های فکری خود را ممیزی نمایند. اما سؤال اصلی این است که چه چارچوبی برای مدیریت دارایی های فکری و نحوه بکارگیری و پیاده سازی آن در شرکت های دانش بنیان وجود دارد؟ با در نظر داشتن اینکه حوزه زیست فناوری در ایران یکی از حوزه های پیشرو در ایجاد شرکت های دانش بنیان بوده است، هدف این مقاله ارائه چارچوبی برای ممیزی مدیریت دارایی های فکری در شرکت های دانش بنیان به طور کلی و بررسی دقیق تر آن در حوزه مذکور است تا با شناسایی وضع موجود مدیریت دارایی های فکری در آنها و مشخص نمودن نقاط ضعف و قوت موجود در ساختار اجرایی شان، راهکارهایی برای ارتقاء سطح مدیریت دارایی های فکری در شرکت های دانش بنیان این حوزه، ارائه دهد. روش تحقیق بکاررفته در این مقاله، پیمایشی و ابزار گردآوری داده های آن، مصاحبه با خبرگان و پرسشنامه بوده که برای تحلیل داده های گردآوری شده از روش تحلیل تم استفاده شد. بر این اساس، شاخص های اصلی چارچوب ممیزی مدیریت دارایی های فکری تحت عناوین توانمندی رهبری و مدیریت دارایی های فکری در سازمان، میزان ساختارمندی مدیریت دارایی های فکری در سازمان، توانمندی شناسایی و احصاء دارایی های فکری سازمان، توانمندی حفاظت از دارایی های فکری سازمان، توانمندی تجاری سازی دارایی های فکری سازمان و نهایتاً توانمندی رصد و پایش دارایی های فکری رقبا و سایر بازیگران شناسایی شد. پس از وزن دهی شاخص های شناسایی شده، از روش مقایسه های زوجی مشخص شد که وضعیت شرکت های دانش بنیان حوزه زیست فناوری از منظر مدیریت دارایی های فکری بسیار ضعیف می باشد. در نهایت هم توصیه هایی به ستاد توسعه زیست فناوری ایران و مدیران شرکت های مورد مطالعه ارائه شده است.

شرکت های دانش بنیان نقش بزرگی در رقابت پذیری کشورها داشته و مورد توجه سیاست گذاران قرار گرفته اند. یکی از مهم ترین چالش های بقاء و رشد این شرکت ها تأمین مالی مناسب است. ابزارهای تأمین مالی مختلفی برای آنها معرفی و مطالعات زیادی هم بر روی این ابزارها انجام گرفته اما با این حال تمرکز اکثر این مطالعات بر چرخه عمر بنگاه بوده است. این در حالی است که با توجه به تفاوت ابزارها از یک سو و همچنین تفاوت در ویژگی ها و عملکرد شرکت های دانش بنیان از سوی دیگر، نیاز به دسته بندی شرکت ها بر اساس متغیرهای مؤثر بر تأمین مالی و به تبع آن پیشنهاد ابزارهای مناسب برای هر گروه احساس می شود. در این مقاله با تحلیل خوشه ای 251 شرکت دانش بنیان، ساختار خوشه ای جدیدی مشتمل بر چهار خوشه تازه کاران، تولیدکنندگان کوچک، خدمات دهندگان کوچک و قدیمی ها ارائه و با شناسایی ویژگی های مالی این خوشه ها (به کمک پرسشنامه و همچنین بر اساس داده های صورت های مالی) ابزارهای مناسب تأمین مالی هر یک پیشنهاد شده است. در حالی که تازه کاران کمترین تعداد گزینه ها را برای تأمین مالی خود داشته اند قدیمی ها طیف گسترده ای از روش ها در دسترس شان بوده است. تولیدکنندگان و خدمات دهندگان کوچک نیز در برخی روش ها نظیر زیر کلید گرفتن انبار با یکدیگر متفاوت بوده اند.

بررسی تجارب عمده سیاست گذاری در حوزه علم و فناوری برای آگاهی از چالش ها و درس آموخته های فرآیند سیاستی آنها، اقدامی حائز اهمیت است. بر این اساس در مقاله حاضر، قانون حمایت از شرکت های دانش بنیان که یکی از مهم ترین تجارب سیاست گذاری علم، فناوری و نوآوری در کشور محسوب می شود با استفاده از چارچوب ائتلاف مدافع (که چارچوبی شناخته شده برای تحلیل فرآیند سیاستی در شرایط بروز اختلاف و تفاوت دیدگاه بین بازیگران سیاستی است) در بازه زمانی سال های 1386 تا 1395 مورد بررسی قرار گرفته است. داده های مورد نیاز تحقیق به کمک مصاحبه های نیمه ساختاریافته با بازیگران اصلی این فرآیند و تحلیل محتوای اسناد سیاستی مرتبط با آن جمع آوری شده است. نتایج، حاکی از وجود دو ائتلاف عمده در این فرآیند می باشد که یکی از نقش معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با رویکردی مابعد دانشگاهی به عنوان مجری قانون حمایت می کند و دیگری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و دبیرخانه شورای عتف با رویکردی کم و بیش دانشگاه محور است. مهم ترین سازوکارهای تغییر در این فرآیند بر اساس میانجی گری بازیگران بی طرف و تغییرات بیرونی ناشی از تغییر دولت در سال های 1388 و 1392 حاصل شده است. دلالت های کاربردی این مقاله می تواند در تلاش های آینده سیاست گذاری علم و فناوری برای به حداقل رساندن مناقشه های سیاستی مفید باشد.

در فضای اقتصادی امروز ایران مکرراً به اهمیت ایجاد و رشد شرکت های دانش بنیان اشاره می شود. درک علل رشد این گروه از شرکت ها می تواند برای مدیران جهت پیشبرد اهداف سازمانی و برای سیاست گذاران جهت تدوین سیاست های اثربخش، مفید واقع شود. بسیاری از محققین این حوزه به صورتی تفکیک شده برعوامل فردی، سازمانی و محیطی رشد شرکت های دانش بنیان متمرکز شده اند. این مقاله به شناسایی مسیرهای ممکن دستیابی به رشد برای شرکت های تحت پوشش قانون حمایت از شرکت ها و مؤسسات دانش بنیان مصوب سال 1389 پرداخته است. برای تأمین هدف مذکور، این مطالعه در گام اول اقدام به مصاحبه با 22 تن از مدیران شرکت های رشدیافته کرده که با استفاده از روش تحلیل موضوعی، مضامین کلیدی حاکم بر فرآیند رشد آنها را شناسایی و نهایتاً مسیرهای ممکن دستیابی شرکت ها به رشد بر مبنای روش تحلیل مقایسه ای کیفی تبیین شده است. در گام بعد نیز پرسشنامه طراحی شده، برای 22 شرکت رشدیافته قبلی و 8 شرکت رشدنیافته ارسال و داده های به دست آمده با نرم افزار FSQCA مورد تحلیل قرار گرفت. بر اساس یافته های این مقاله، شرکت های دانش بنیان بر اساس دو مسیر ترکیبی از عوامل مؤثر بر رشد شرکت ها، قادر به دستیابی به پیامد رشد خواهند بود که البته مسیر مبتنی بر نقش دولت، از احتمال رخداد بیشتری برخوردار است.

مدل های همکاری شرکت های کوچک دانش بنیان با مجموعه های صنعتی و اقتصادی جهت رفع نیازهای آنها و اتصال شرکت های دانش بنیان به بازار، اهمیت ویژه ای دارد. هدف مقاله حاضر ارائه الگوی توسعه همکاری های مشترک میان شرکت های کوچک دانش بنیان و مجموعه های صنعتی و اقتصادی، مبتنی بر روش تضمین خرید در بستر نهادی ایران است. در این پژوهش بر اساس روش مطالعه موردی و با استفاده از سه گانه اطلاعاتی مصاحبه، مرور مطالعات پیشین و بررسی شواهد و همچنین آمار و رویدادها، الگوی توسعه همکاری های مشترک میان شرکت های کوچک دانش بنیان و مجموعه های صنعتی و اقتصادی از طریق روش تضمین خرید ارائه شده است. برای طراحی الگو، ابتدا نُه چالش کلیدی در توسعه همکاری های مشترک شناسایی شدند که الگوی طراحی شده سعی نموده است به تمامی آن چالش ها پاسخ دهد. بر این اساس هفت کارکرد برای نهادهای میانجی مشتمل بر تأمین مالی، ضمانت، توانمندسازی، واسطه گری، تسهیل گری، سیاست گذاری و نهایتاً ارزیابی توانمندی های فنی، تخصصی و ارتباطی، شناسایی و تحلیل شده اند.

به اعتقاد اندیشمندان، تولید کالا و خدمات دانش بنیان یکی از ملزومات تحقق اقتصاد دانش محور است. امروزه حمایت از این گونه فعالیت های اقتصادی به یکی از دغدغه های جدی دولت ها تبدیل شده است. حرکت اساسی این جریان در ایران از سال 89 و با تصویب قانون حمایت از شرکت ها و مؤسسات دانش بنیان آغاز شد. اما گام اول در این مسیر، شناسایی محصولات دانش بنیان است و تاکنون مدل هایی نیز به این منظور ارائه شده اما بکارگیری آنها با موانعی همراه بوده است. این مدل ها عمدتاً صنایع را تقسیم بندی کرده اند در حالی که واحد تحلیل در قانون مذکور، محصولات و خدمات است. در این پژوهش تلاش شده به روش نظریه بنیادی کلاسیک، شاخص هایی برای شناسایی محصولات و خدمات دانش بنیان ارائه شود. 26 نفر از خبرگان در یک نمونه گیری قضاوتی هدفمند مورد مصاحبه قرار گرفته اند و سپس، کدها و مفاهیم به دست آمده تحلیل و در قالب معیارهای شش گانه شناسایی محصولات و خدمات دانش بنیان نظم یافته اند. در گام بعد هم این نتایج با مفهوم قابلیت های پویا مقایسه شده و نظریه نهایی ارائه گردیده است. یافته ها نشان می دهد که شناسایی محصولات و خدمات دانش بنیان، از طریق بررسی قابلیت های پویای همه تولیدکنندگان آنها امکان پذیر است. لازم به ذکر است که بر اساس شروط شش گانه به دست آمده در این مطالعه، در فرآیند بازنگری آئین نامه ارزیابی شرکت های دانش بنیان (سال 95) معیار "شرط ورود شرکت های جدید" با عنوان "شرط قابلیت کپی برداری" به متن آئین نامه تشخیص صلاحیت شرکت ها و مؤسسات دانش بنیان اضافه شد.