درخت حوزه‌های تخصصی

حکیم سنایی از معدود شاعران و عارفان مهم و آغازگر زبان فارسی است که آثارش تحوّلی نوین در محتوای شعر فارسی پدید آورد و به مصداق «کالبرق فی الدُّجی و الشّمس فی الضّحی»، روشنگر راه شاعران بزرگی چون عطّار و مولانا شد. اهمّیّت مقام سنایی در ادب و عرفان و جایگاه اشعار او، هنوز چنان که باید باز نموده نشده است. به این منظور در جریان بررسی ابیات سنایی در آثار منثور، ابیاتی از وی در متون نثر سده های ششم تا نهم پیدا شد که در تصحیح های مشهور آثار این شاعر بزرگ وجود ندارد. در این مقاله به معرّفی منابع و بررسی چهل و سه بیت استشهادی منسوب به سنایی بر مبنای نوزده متن نثر فارسی کهن پرداخته شده است که به گفتة مؤلّفان آثار و یا به سبب همراهی با دیگر ابیات سنایی، به وی نسبت یافته است و می تواند برای تصحیح های بعدی آثار سنایی قابل استفاده باشد.

از اواخر سده ششم هجری و به ویژه از دوره مغول به بعد، در کنار رونق تاریخ نگاری، شاهنامه سرایی تاریخی نیز مورد توجّه قرار گرفته و شاهنامه هایی با هدف ثبت رویدادهای تاریخی پدید آمدند. در سرودن این شاهنامه های تاریخی، شاهنامه فردوسی همچون الگویی برای شاهنامه سرایان بود و به همین دلیل، روح حاکم بر آن نیز به طور مستقیم یا غیرمستقیم در این سروده های تاریخی جلوه یافت.این به رغم جایگزین شدن اسطوره ها و حماسه های مغولی در سروده های این دوران است که به اقتضای موضوع این شاهنامه ها، یعنی تاریخ قوم مغول و فرمانروایان برخاسته از آن بود.بررسی محتوای این تاریخ های منظوم می تواند به روشن شدن ابعاد تازه¬ای از تاریخ ادبی ایران و نیز تحوّلات تاریخی این عصر مدد رساند. در این میان، منظومه هایی که همچنان به صورت نسخه خطّی باقی مانده اند، از تازگی بیشتری برخوردارند. «شهنامه چنگیزی» و «شهنشاه نامه» دو نمونة مهم از این شاهنامه ها هستند که در باب تاریخ مغول سروده شده اند.مقاله حاضر به معرّفی و تجزیه و تحلیل این دو اثر برای ارائه تصویری از جایگاه شاهنامه و شاهنامه سرایی در دوره مورد بحث می پردازد.

آثار و تعابیر عرفانی به دلیل امکان ایجاد تحول و دگرگونی در چگونگی ارتباط آدمی با دنیای پیرامون، اشیا و فرآیندهای بیرونی و بازآفرینی حقایق هستی، بستری مناسب جهت ایجاد معنا و تفاسیر معنوی به شمار می آید. به بیان دیگر این دسته از آثار مکتوب گذرگاهی است از دنیای واقعی به جهان آرمانی. تحول، صیرورت و پایگاهی برای گذشتن و فرارفتن به سوی مدینه ی غایات و وصول به مرحله ای از معنویت و عرفان که نه عقل را از آن خبر است و نه حس را بدان راه است. یکی از آثاری که در همین راستا به رشته ی تحریر درآمده، کتاب«دقایق المعانی»تالیف «سیدمحمد بن جعفر حسینی مکی» از مؤلفان قرن نهم است. موضوع نسخه، بحث و بررسی پیرامون «علم بدایت و نهایت، توحید و وحدت، مشیت و قدرت و صفات حق، نور اصل و اسرار آن، ماهیت و احکام ایمان، اسرار کلام الله، وصول به حق، احکام ولایت، اسرار عشق و... با بهره گیری از بیانی ادیبانه و عرفانی» است. نثر کتاب در اکثر موارد پیرو سبک «مرسل عالی» است؛ اما در مواردی نیز به اغلاق و تعقید سوق می یابد. در این مقاله، بررسی ادبی و محتوایی نسخه، ابواب و فصول آن، ویژگی های زبانی و ارزش های ادبی و ... مورد نظر بوده است. هدف از این تحقیق، احیای یکی از ذخایر مکتوب قرن نهم به عنوان بخشی از پیشینه ی فرهنگی، ادبی و عرفانی این سرزمین است؛ از این رو انجام پژوهشی درخور و مستقل در این زمینه، ضروری به نظر می رسید. با توجه به تک نسخه ای بودن متن، روش «تصحیح قیاسی» مدنظر قرار گرفت. علاوه براین محتوای عرفانی، ادبی و سبکی نسخه به روش «تحلیل محتوا» مورد بررسی واقع شد.

آخرین دوره ی رشد و شکوفایی زبان فارسی در سند به امرای تالپور ختم می شود که در قرن سیزدهم هجری قمری در حیدر آباد سند فرمانروایی داشتند و علاوه بر اینکه زبان فارسی زبان رسمی و درباری آنان بود، تالیفات عدیده ای به این زبان از خود بر جای گذاشتند؛ تالیفاتی که در شمار آخرین آثار بازمانده ی فارسی در پاکستان محسوب می شود. یکی از این آثار مناقب علوی است که در مناقب و فضایل امیر مؤمنان حضرت علی (ع) در حیدرآباد سند نگاشته شده است. این کتاب از چند جهت حائز اهمیت است: اول اینکه به زبان فارسی است و از نظر ادبی درخور توجه است، ارزش معنوی و دینی دارد و از همه مهم تر شنیدن مناقب آن حضرت از زبان حاکم پاکستانی به زبان فارسی ، تازگی دارد و قابل ملاحظه است. این نسخه به قلم توانای میر حسین علی خان تالپور نوشته شده است و در زمره ی جامع ترین و کامل ترین آثاری است که بطور یکدست و یکنواخت به فضیلت مقام و شان مولای متقیان پرداخته است. به لحاظ زبانی، نویسنده با تلفیق خصوصیات زبانی سبک خراسانی، فنی، واژگان رایج در بین فارسی زبانان در سند، استفاده از واژگان هندی و سندی به ایجاد سبک خاصی دست یافته است که در قرن سیزدهم قمری آن هم در شبه قاره، قابل توجه است. از جهت ادبی نثر، این کتاب به خصوص در دیباچه و توصیفات مربوط به حضرت علی(ع) مزین به انواع آرایه های ادبی از تشبیه، استعاره، کنایه، تلمیح ، سجع ، ترصیع و... است. هر چند کاربرد آرایه ها، کلیشه ای و تکراری است؛ اما در مجموع به ایجاد نثری تقریباً هنری و زیبا منجر شده است. مناقب علوی به صورت نسخه ی خطی منحصر به فرد در گنجینه ی شخصی تالپوران نگهداری می شود و هنوز به زیور طبع آراسته نگردیده است. این اثر مجموعاً دارای 1760 صفحه می باشد که به نثر فارسی و خط نستعلیق تحریری نوشته شده است. معرفی و بررسی این اثر به لحاظ زبانی و ادبی، موضوع این مقاله است.

ترجمه های فارسی قرآن مجید در بحث قرآن های مترجم جایگاهی مهم دارند، نویسنده در این مقاله به معرفی نسخه ی خطی ترجمه ی فارسی قرآن مجید کتابخانه ی مسجد جامع کبیر صنعاء پرداخته است. این مقاله شامل مباحث زیر است: رسم الخط و قرائت، ترجمه، مذهب مترجم، رسم الخط متن فارسی، تحلیل زبانی متن فارسی، معرفی منابع و مآخذ، شرح و تفسیر مختصر حواشی و اطراف نسخه ی خطی یاد شده و ذکر نمونه هایی از این نسخه ی فارسی قرآن مجید.

زبان فارسی در قرن 13 به بنگال آمد و تا سال 1837 دوام یافت تا اینکه سرانجام در این سال بعنوان زبان رسمی هندوستان لغو گردید. در این محدوده زمانی طولانی ششصد ساله هزاران کتاب به زبان فارسی به رشته تحریر درآمد و دهها و صدها شاعر اشعارشان را به این زبان شیرین سرودند. در این دوران، زبان و ادبیات فارسی به نهایت شکوفایی خود رسید و میزان قابل توجهی از آثار خطی، سند، نقاشی های مینیاتور و دیگر صنایع دستی را برای بنگال به میراث گذاشت تا برایش مرکز سونار بنگلا را بوجود آورد. تهیه و گردآوری مقادیر بسیاری از آثار خطی توسط مامورین هندی و بریتانیایی باعث بوجود آمدن مجموعه کتابخانه ای شد که می تواند مرکز تحقیقاتی باشد در زمینه مطالعات آثار ادب فارسی ونه فقط در بنگال بلکه در سطح بین المللی . فهرستنویسی و طبقه بندی این مجموعه ها باعث شد که آثار ارزشمند ادبیات فارسی برای همیشه حفظ شود. مهمترین آثار خطی فارسی را می توان در انجمن آسیایی، یادمان ویکتوریا، کتابخانه ملی و کتابخانه کاخ هازار دوواری مرشدآباد و سایر نقاط مشاهده کرد. هر چند آثار این مجموعه ها تا اندازه ای توسط فهرستنویسان این مراکز طبقه بندی شده است ولی بسیاری از آنها هنوز نیازمند طبقه بندی دقیق، مراقبت و ذخیره سازی صحیح می باشند. ولی ارزش واقعی آنها در استفاده از آنها در بررسیهای فرهنگی است. به قول معروف: « ارزش دسر ، به خوردنش است .»

پویایی فرهنگ، مدیون تلاش مستمر محققان و اندیشمندان، در کشف و نشر مواریث فرهنگی است. حیات یک جامعه به شریان های فرهنگی وابسته است و قطع آنها، از خاموشی و خمودگی آن جامعه خبر می دهد. از جمله این شریان ها، فرهنگ پربار و غنی ای است که در آثار ادبی گذشته ما تبلور یافته است و باید آن را ارج نهاد و برای حفظ و پایداری آن از هیچ کوششی فروگذار نبود؛ بر همین اساس، در این مقاله سعی شده است که یکی از میراث های ادبی زبان و ادب فارسی - که دیوان اشعاری تحت عنوان «دیوان اشعار برقی خویی» است به دوست داران فرهنگ و ادب معرفی شود و با ارایه گزارشی مفصل از شکل و محتوای آن، یکی دیگر از گنجینه های پنهان فرهنگی - ادبی در معرض دید و استفاده علاقه مندان قرار گیرد.

رویکرد اصلی مقاله حاضر این است که، یکی از میراث های ادبی زبان و ادب فارسی را - که منظومه ای عاشقانه تحت عنوان «سلیم و سلمی» از عبدالرزاق بیگ دنبلی است - به دوست داران فرهنگ و ادب معرفی کند و گرد و غبار گذشت زمان و بی توجهی اهل ادب را از چهره آن بزداید و با ارایه گزارشی مفصل از ساختار و محتوای آن، یکی دیگر از گنجینه های پنهان فرهنگی - ادبی را در معرض دید و استفاده علاقه مندان قرار دهد. و به این طریق گامی هرچند کوتاه، در زنده نگه داشتن یکی از آثار گران سنگ عرصه زبان و ادب فارسی بردارد.

«گونه شناسی» شناخت کاربردهای زبان فارسی است درحوزه های جغرافیایی و دوره های مختلف، و تطبیق آن با متون فارسی. با سنجش مقوله های مختلف زبانی و بیانی هرمتن با متون دیگر می توان به مجموعه ای از همخوانی ها دست یافت،که همین همخوانی ها اساس کار درگونه شناسی است. بنا براصل گونه شناسی، هردست نوشت ویژگیهای زبانی و فرهنگی حوزه خویش را دارد و درصورت آمیزش آنها، ویژگیهای سبکی هرکدام از دست نوشته ها از آن ها گرفته می شود واصالت متن نهایی نیز مخدوش می گردد. «شدت رواج واژگانی» نیز عامل دیگری است در تعیین تشابهات و تفاوت های حوز ه های زبانی متون کهن.