زبان فارسی و گویش های ایرانی

زبان فارسی که آن را در ایران «فارسی»، در افغانستان «دری» و در تاجیکستان «تاجیکی» می خوانند، از گذشته های دور زبان رسمی و درباری سرزمینی که امروزه افغانستان می خوانند، بوده است. این زبان از زمان شکل گیری حکومت مستقل در افغانستان و تغییر نام خراسان به افغانستان (1747م)  تا به امروز سرگذشت غم انگیزی داشته است. سیاست به حاشیه راندن زبان فارسی که از دوره امیر حبیب الله خان (1901-1919م) شروع شد، در دوره های بعد و تا امروز با فرازونشیب هایی دنبال شده است. چنانکه در دوره نیم قرنه حکمرانی خاندان آل یحیی (1308-1357ش) برای مدت کوتاهی به کلی از نظام اداری و آموزشی حذف شد و سپس در سال 1343ش اسم «دری» بر این زبان تحمیل شد و به عنوان یکی از دو زبان رسمی در کنار زبان پشتو در قانون اساسی دوره ظاهرشاه درج شد. این جایگاه در دوره نظام های کمونیستی نیز حفظ شد؛ اما پس از جنگ های داخلی و تسلط طالبان (1375-1380ش) بیش ازپیش مورد بی مهری قرار گرفت. با روی کار آمدن دموکراسی و شکل گیری نظام جمهوری اسلامی (1380-1400ش) و در قانون اساسی مصوب 1382ش، زبان پشتو و فارسی به عنوان دو زبان رسمی در افغانستان شناخته شد، با این تفاوت که ارجحیت به زبان پشتو داده شد و سرود ملی این کشور نیز به زبان پشتو ساخته شد. همچنین اصطلاحات دانشگاهی، نظامی و اداری تنها به زبان پشتو واگذار شد. سرانجام، با سقوط نظام جمهوری و تسلط دوباره طالبان بر خاک افغانستان، این گروه مجددا درصدد حذف زبان و اصطلاحات فارسی از ادارات و لوایح دولتی شده است. 

پژوهش حاضر با استفاده از پیکره کردپرس(1) به بررسی زایایی وندها در زبان کردی سورانی پرداخته است. در علم صرف، میزان زایایی یک وند را به میزان تعداد کلمات جدیدی بیان کردند که یک وند ساخته است. بدین ترتیب به بررسی میزان زایایی پسوند به صورت پیکره بنیاد پرداخته ایم. در گام نخست فهرستی از پسوندهای زبان کردی مشخص گردید. سپس با استفاده از برنامه نویسی خزش وب به زبان پایتون از وب سایت شبکه خبری کردپرس داده تهیه گردید. معیار سنجش برای زایایی هر یک از این وندها معیار باین مقدار p است. درنهایت مشخص گردید که وندهای «-چی، -دان، -ین، -زن، -یلانە»  از زایاترین وندهای زبان کردی با مقدار زایای بالاتر از ۵۰ درصد بوده است. از دیگر موارد بحث شده در حوزه صرف تفاوت مفهوم زایایی و میزان اهمیتی است که یک وند دارد. میزان اهمیت یک وند را در تعداد کلماتی می دانند که در فهرست واژگانی برای زبان به کار برده می شود و در علم صرف این دو مفهوم از یکدیگر متمایز شناخته می شوند.

هدف اصلی این تحقیق بررسی خطاب واژه ها در منظومه های گیلکی شیون فومنی براساس رویکرد گفت وگومحوری به عنوان محور اصلی است که باتوجه به بافت، موقعیت، جنسیت، سن، طبقه و منزلت اجتماعی افراد به صورت های مختلف نظیر ضمایر خطاب، القاب خویشاوندی، گروه های اسمی و عبارات توصیفی ساخت بندی شده اند. این عبارات توصیفی شامل خطاب واژه های مذهبی، صمیمانه، احترام آمیز، استعاری و کنایی، تابو و دشواژه، طنزآمیز، تمسخرآمیز و توهین آمیز و دشنام آمده و لحن های گوناگون را پدید آورده است. توصیفات او از فضای سرسبز گیلان که با انواع لحن ها در منظومه هایش آمده، در کنار عواملی همچون استفاده از زبان و واژگان محاوره، اصطلاحات، تعبیرات و ضرب المثل های گیلکی، داستانی بودن، حسن تعبیر، تنوع و تحرک سبب پدید آمدن انواع لحن ها در به کارگیری خطاب واژه ها و عبارات خطاب می شود. روش تحقیق براساس نظریه زبان شناسان اجتماعی همچون براون، وارداف و پارکینسون و به شیوه تحلیل محتوا در اشعار گفت وگومحور گیلکی شیون فومنی است. نتایج تحقیق نشان می دهد که کاربرد خطاب واژه ها در اشعار گفت وگومحور با لحن های توصیه ای، هشدار و تهدید بیشترین میزان بسامد و بعدازآن لحن های طنز و تمسخرآمیز و توهین و دشنام در جایگاه دوم و سوم بیشترین میزان کاربرد را به ترتیب دارا هستند و در نهایت لحن های خوفناک و تعجبی و شگفتی کمترین میزان فراوانی را دارند.  

آنچه در مقاله حاضر می آید بررسی مجدد دو واژه از فرگرد دوم وندیداد است که آرای محققان درباره معنی و اشتقاق آنها رضایت بخش نیست. یکی از این دو، واژه vīuuīse است که بارتلمه آن را مصدر دانسته و «آماده شدن برای کاری» معنی کرده است، اما ساخت واژه و ارتباط نحوی آن با سایر اجزای کلام مصدر بودن آن را تأیید نمی کند؛ براساس قراین موجود این واژه فقط می تواند فعل ماضی نقلی دوم شخص مفرد ناگذر از ماده نقلی vīuuīs- از ریشه vaēs- «آماده شدن» باشد. دیگری واژه ای است که بارتلمه آن را به صورت astǝm (حالت مفعولی مفرد از asta- «خانه، اقامتگاه») تصحیح کرده و در عبارت astǝm iθra fracarǝṇta pasuuasca مفعول فعل fracarǝṇta به شمار آورده است. این واژه در اوستای ویراسته گلدنر به صورت دو واژه مستقل as tǝm ضبط شده و ظاهرا همین قرائت مورد توجه مترجمان پهلوی وندیداد بوده است. علاوه براین دلایل استوار زبان شناختی در دست است که نشان می دهد fracarǝṇta نمی تواند صیغه ای مشتق از fra + car-  در معنی «ساختن، بنا کردن» باشد و ضرورتا احتمال تصحیح as tǝm به صورت astǝm و تصور آن به عنوان مفعول فعل fracarṇta منتفی است.

از بین انواع روابط واژگانی، چند معنایی جایگاه مهمی در حوزه معنا دارد، چون زایایی معنا و گسترش مفاهیم، به طور چشمگیری، در نتیجه کارکرد چند معنایی محقق می شود. پژوهش حاضر با هدف مفهوم سازی فعل «شکانن» (شکستن) در کُردی کلهری براساس انگاره چند معنایی اصولمند ایوانز و گرین (2006) در رویکرد شناختی انجام گرفته است. بدین منظور، در این پژوهشِ کیفی، داده ها به دو روش اسنادی و مصاحبه ای به ترتیب از کتاب ضرب المثل های کُردی (جعفرزاده، 1385)، مصاحبه با گویشوران کُرد زبان گویش کلهری و مکالمه روزمره آنها گردآوری و به روش توصیفی-تحلیلی واکاوی شد. نتایج نشان داد که مفهوم اولیه این فعل، «شکستن» است و در شبکه معنایی آن سی وشش معنای متمایز، همچون «تکه کردن»، «نصف کردن»، «ترکیدن»، «کاهش یافتن»، «زیان رساندن»، «درد گرفتن» و امثال آن هست که این معانی در هفت خوشه معنایی قرار می گیرند. معانی متمایز با خوشه های معنایی آنها در یک شبکه معنایی ترسیم شد. بازنمایی مفهومی فعل در کُردی کلهری ازمنظر شناختی دانش ما را درمورد درک و فهم معانی آن کامل تر و به پویایی دستور زبان کُردی کلهری کمک می نماید.

یکی از مقوله های زبان شناسی یک صدسال اخیر حوزه واژه های فریبکار است. این اصطلاح به معنی واژه های به ظاهر یکسان، اما در معنی متفاوتی است که در یک زبان یا در میان دو زبان به کار می رود و بی توجهی به دو معنی واژه، باعث اختلال معنی می شود. فارسی کرمانشاهی از لهجه های زبان فارسی است که در طول سده ها در شهر کرمانشاه در کنار کردی کرمانشاهی به کار رفته است. به دلایل گوناگون در این لهجه واژه ها، عبارت ها یا جمله هایی وجود دارد که در فارسی معیار به معنی دیگری به کار رفته اند. در نوشتار حاضر پس از بیان تعریف، تاریخچه و ویژگی های واژه های فریبکار، نمونه هایی از آن در فارسی کرمانشاهی استخراج و تحلیل شده است. یافته های پژوهش نشان دهنده آن است که از واژه های فریبکار بررسی شده این نوشتار، 65 درصد واژه ها گسترش معنایی و 25 درصد آن فروکاست معنایی داشته است. از حیث کاربردهای بیانی بیشترین کاربرد از آن مشابهت (32.5 درصد) و پس از آن، مربوط به مجاز کل و جزء (15درصد) است. از منظر روابط معنایی بیشترین بسامد (32.5 درصد) ازآنِ رابطه تناسب و کمترین آن مربوط به تضاد (7.5 درصد) است.  

هدف از پژوهش حاضر، ترسیم اولین اطلس زبانی استان بوشهر است. اطلس زبانی مجموعه ای از نقشه هاست که برای تعیین محدودیت های زبانی روی پهنه جغرافیا تدوین می شود. داده های این پژوهش، براساس پرسشنامه اطلس ملی زبانی ایران (پرمون، 1385) که حاوی 105 واژه و 36 جمله است و نیز، مصاحبه با گویشوران حدود 500 روستای استان بوشهر جمع آوری شده است. در ابتدا، مصاحبه ها براساس حروف آوا نگاری بین المللی (I.P.A.) آوانویسی و تجزیه و تحلیل شد. همچنین سعی گردید واژگانی که بیشترین و کمترین تنوع گویشی را در میان گویش های استان بوشهر دارند، ترسیم شود. در این پژوهش تنوعات گویشی هر واژه و جمله بر روی نقشه های استان بوشهر به صورت گرافیکی و با رنگ های مختلف قابل مشاهده است. در پایان به بررسی و تحلیل تنوعات گویشی استان بوشهر پرداخته شده و سپس به تبیین و توجیه علمی این اتفاقات زبانی پرداخته شده است. 

یافته هایاین تحقیق در واکنش عذرخواهی در گروه یک زبانه و دوزبانه نشان می دهد بیشترین پاسخ ها به صورت مستقیم است. البته با بررسی تفاوت میانگین تعاملات براساس یک زبانه و دوزبانه بودن، تفاوت معناداری بین این دو گروه وجود دارد. در واکنش درخواستی در گروه یک زبانه و دوزبانه، بیشترین پاسخ ها به صورت مستقیم است. ازطرف دیگر، با بررسی تفاوت میانگین کنش های گفتاری براساس یک زبانه یا دوزبانه بودن تفاوت معناداری بین این دو گروه وجود دارد. به طورکلی می توان گفت که واکنش های درخواستی در زمینه پذیرش یا رد درخواست، در افراد یک زبانه بیشتر است. درجه سختی در واکنش درخواست در گروه دوزبانه و یک زبانه نشان می دهد که در درجه سختی کنش ها و درجه سختی، ترک زبان ها بیشترین میانگین را دارند و احتمال کنش درخواستی در گفتار افراد فارسی زبان با تفاوت اندکی، بیشتر است. ترک زبانان به دلیل طبقه اجتماعی و میزان آشنایی در نحوه اجرای کنش ها با یکدیگر متفاوت اند. میزان آشنایی ها در ترک زبانان کمتر از فارسی زبانان است. در متغیرهای غیرزبانی بیشترین کاربرد درخواست غیرمستقیم در فارسی زبانان به صورت حرکت کمکی و کاهش دهنده اجبار جهت انجام درخواست است  اما در ترک زبان ها قیاس و کاهش دهنده اجبار درخواست، بیشتر است. همچنین فارسی زبان نسبت به ترک زبان ها بیشتر درخواست ها را قبول می کنند.