درخت حوزه‌های تخصصی

کتابخانه‌های دانشگاهی به دلیل نیاز فزاینده به منابع اطلاعاتی روزآمد با مسألة فراهم‌آوری، سازماندهی، دسترس پذیر نمودن منابع (اعم از چاپی و الکترونیکی) مواجه هستند. از این رو پژوهش دربارة فواید و مشکلات فراهم‌آوری منابع الکترونیکی و هم‌چنین بررسی ویژگی‌ها و کاستی‌های کتاب‌های الکترونیکی از اهمیت خاصی برخوردار است. روش پژوهش، پیمایشی و ابزار جمع‌آوری‌ داده‌ها، پرسشنامه و مصاحبه است. نمونة آماری مورد مطالعه، متشکل از 60 نفر کتابدار دانشگاهی شاغل در شش دانشگاه شهر تهران است. بر اساس نتایج این پژوهش، درنظر کتابداران، قابلیت چند رسانه‌ای مهم‌ترین عامل در افزایش تمایل کاربران و اشغال فضای کم به ویژه برای کتاب‌های چند جلدی و مرجع، آسانی انتخاب، امانت کتاب به صورت هم‌زمان و غیره به ترتیب از مهم‌ترین عوامل تمایل کتابداران نسبت به کتاب‌های الکترونیکی است. یافته‌ها نشان می‌دهند، مشکلات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، نبود فهرست همگانی در زمینة کتاب‌های الکترونیکی، پایین بودن سطح آشنایی کاربران، نفوذگرهای موجود و عواملی نظیر خستگی چشم هنگام مطالعه این کتاب‌ها و غیره از جمله مشکلات مربوط به این کتاب‌ها در نظر کتابداران دانشگاهی مورد مطالعه است.

نویسندة این مقاله یکی از کتابداران و استادان معروف رشتة کتابداری در امریکا است. مطالبی که در این مقاله عنوان شده از نظر آشنائی با تاریخ پیدایش و نحوة تکامل دکومانتاسیون و علم اطلاعات اهمیت دارد ولی مترجم با همة نتیجه گیریهای نویسنده موافق نیست و در عین آنکه کتابداری، دکومانتاسیون و علم اطلاعات را رشته هایی می داند که نوعاً با سازمان دهی اطلاعات و پژوهشهای مربوط به آن سر و کار دارد برای هر یک نقش  و وظایف مشخصی قائل است. امید  میرود در فرصتهای دیگری بتوان در این مورد بحثهای بیشتری به عمل آورد. (مترجم)

"مقدمه: جنبش دسترسی آزاد به اطلاعات علمی با فراهم آوری رایگان آخرین یافته های پژوهشی و مجراهای انتشاراتی بیشتر، می تواند فقر اطلاعاتی و انزوای حرفه ای دانشمندان کشورهای جنوب را کاهش دهد. به دلیل اهمیت این پدیده، بررسی چگونگی بهره گیری آنان از منابع آزاد ضروری است. پژوهش حاضر تلاش داشت به شناسایی رویکرد انتشاراتی و ارجاعی دانشمندان ایرانی به مجلات آزاد بپردازد. روش بررسی: پژوهش حاضر مطالعه ای توصیفی با رویکرد علم سنجی بوده، داده های مربوط به تولیدات علمی ایران و ارجاعات آن ها به کمک پایگاه Science Citation Index گردآوری شد. پس از استخراج داده ها، مجلات آزاد به کمک یافته های پژوهش های پیشین شناسایی و سپس مقالات و ارجاعات آزاد در داده های گردآوری شده از پایگاه SCI شناسایی شدند. در پایان به کمک روش های آماری توصیفی تحلیل شدند. یافته ها: بررسی های موضوعی نشان داد که دو حوزه مهندسی مواد و علوم چند رشته ای بیش از همه و دو حوزه فیزیک و پزشکی کمتر از همه به مجلات آزاد گرایش داشتند. بر اساس نتایج تحلیل رگرسیون، شمار مقالات آزاد و ارجاعات آزاد ایران، روند رو به رشد دارد. رابطه بین شمار مقالات آزاد و شمار تولیدات کل ایران از الگویی خطی پیروی می کند، اما ترسیم شمار مقالات حاوی ارجاع آزاد و شمار ارجاعات آزاد بر حسب شمار تولیدات کل، الگویی توانی به دست می دهد. نتیجه گیری: به طور کلی رویکرد دانشمندان ایرانی به مجلات آزاد، رو به افزایش برآورد می شود. شمار مقالات آزاد با آهنگی ثابت افزایش می یابد، اما آهنگ رشد ارجاع به مجلات آزاد بیش از آهنگ رشد کل تولیدات ایران است. این تفاوت می تواند ناشی از شمار اندک مجلات آزاد و محدودیت پذیرش مقالات باشد، اما ارجاع به یک مقاله موجود با هیچ گونه محدودیت خارجی مواجه نیست. "

در بخش قبل جایگاه زبان نمایه در نظام ذخیره و بازیابی اطلاعات به اجمال بیان گردید و پس از توصیف اصطلاحنامه بعنوان نوعی از زبان نمایه و ابزاری مناسب برای این نظام، هدف و ویژگیهای مهم آن برشمرده شد. از آنجا که کتابخانه های تخصصی و مراکز اسناد کشور – که تعدادشان هم مرتباً روبه افزایش است – برای ذخیره و بازیابی بخش مهمی از مجموعه خود به اصطلاحنامه های تخصصی نیاز دارند، در این بخش کوشش شده است تا با معرفی جامعتر این ابزار، راه برای استفاده موثر از اصطلاحنامه های موجود – که همه به زبانهای خارجی و اکثراً انگلیسی هستند – و در نهایت ساختن اصطلاحنامه های تخصصی به زبان فارسی هموار گردد.

رشد انفجارگونه فناوری اطلاعات، راه های دسترسی به اطلاعات را به صورت بی سابقه‌ای گسترش داده است. چشم انداز کنونی اطلاعات نمایانگر رشد فزاینده کمیت اطلاعات، تولید اطلاعات در انواع و قالب های گوناگون و تکراری، بروز زوائد اطلاعاتی در اطلاعات تولید شده، و ابهام  در مورد آینده نشر سنتی مبتنی بر متن است. امروزه دسترسی آزاد به اطلاعات جهانی از راه دور به صورت یک امر رایج یا ضرورت درآمده است. البته کشورهای در حال توسعه در این زمینه با کمبود فناورانه زیادی روبرو هستند. لازم است که کتابخانه ها پویایی ارائه خدمات در جهان مبتنی بر فناوری اطلاعات را درک کنند و به ایجاد توازن و تعادل در میان منابع چاپی و الکترونیکی بپردازند. این نوشته به بحث درباره انواع و قالب‌های مختلف اطلاعات، روش‌های دسترسی به اطلاعات، فرایند دسترسی به اطلاعات، و مشکلات دسترسی به اطلاعات در کشورهای در حال توسعه می پردازد و یک مدل پیشنهادی برای دسترسی یکپارچه به اطلاعات منابع چاپی و الکترونیکی ارائه می نماید.

در کشور ما اطلاع رسانی در امور کشاورزی بوسیله وزارت کشاورزی و جنگلداری و مواد غذائی صورت می گیرد و دستگاه وسیع و دقیقی دارد که دولت توجه بسیار به آن مبذول می دارد. این دستگاه متکی بر سازمان های اطلاعاتی وسیع است و شبکه بزرگی از متخصصان، گزارشگران، مولفان، محققان و مترجمان را در تمام جمهوری در بر می گیرد. در این دستگاه کارها دسته جمعی و با مشارکت گروههای بسیار انجام می پذیرد و نتایج آن بنحو فوق العاده ای رضایت بخش است بخصوص بجهت آنکه نوشتن مقالات، انجام تحقیقات و ترجمه ها زیر نظر متخصصان طراز اول صورت می پذیرد.

این پژوهش به منظور تعیین نشریات هستهء لاتین کتابخانهء ملاصدرای دانشگاه شیراز انجام شد. جامعة مورد مطالعه، 240 عنوان نشریه لاتین سال های 1995 تا 2000، و 109 نفر از استادان و محققان دانشکدهء علوم ، و ابزار گردآوری داده‌‌ها، پرسشنامه، نشریات باقی‌مانده بر روی میزهای مطالعه، و میزان تهیة زیراکس از مقالات مجلات در یک دورة زمانی سه ماهه بود. روش تحقیق کتابسنجی بود و با تجزیه و تحلیل آمارِ استفاده از نشریات به کمک قانون پراکندگی برادفورد، نشریات هسته مشخص شدند. از سوی دیگر، نشریات هر رشته به وسیلة استادان رتبه‌‌بندی گردیدند و در نهایت، نشریات هسته با نشریات رتبه‌بندی شده مطابقت داده شدند. یافته‌ها نشان داد که استادان ، از نشریات ادواری با 33 درصد، بیش‌ترین استفاده را به عمل می‌آورند. یافته‌ها حاکی از آن است که میزان پاسخگویی نشریات موجود به نیازهای تحقیقاتی استادان 67 درصد بوده. میزان همکاری کتابخانه ملاصدرا در تهیة مقالات خارج از کتابخانه با 49 درصد، خوب ارزیابی شده. همچنین یافته‌‌ها نشان داد که بیش از 69 درصد از نشریات لاتین، کم‌تر از 10 بار مورد استفاده قرار گرفته‌‌اند. 5/12 درصد نشریات در موضوعات مختلف، پراستفاده‌‌ترین نشریات بودند. 45 درصد نشریات فقط یک بار مورد استفاده قرار گرفته، یا اصلاً مورد استفاده قرار نگرفته‌‌اند. 67 درصد نشریات رتبه‌بندی‌شده توسط استادان، با نشریات هستة به‌دست‌آمده از طریق قانون برادفورد مطابقت داشتند. یافته‌‌ها نشان داد که در بین رشته‌های ششگانه دانشکدة علوم (آمار، ریاضی، زمین‌شناسی، زیست‌شناسی، فیزیک و شیمی ) نشریات رشتهء شیمی با 4225 بار استفاده ، بیش‌‌ترین میزان استفاده را به خود اختصاص داده است.

بررسی همکاری‌های علمی میان دانشمندان، از مباحث مطرح در حوزه علم‌سنجی است که در سال‌های اخیر با استقبال بسیار از سوی پژوهشگران روبرو بوده است. همکاری دانشمندان در سطح بین‌المللی، شکل گسترده‌ای از همکاری و مشارکت علمی است که نتایج مطالعات انجام‌شده در این حیطه، بر اهمیت و مزایای آن تأکید دارد. پژوهش حاضر، با هدف بررسی همکاری میان پژوهشگران ایرانی و پژوهشگران کشورهای جنوب شرق آسیا انجام گرفته است. ایران در 34 سال گذشته با هشت کشور واقع در جنوب شرق آسیا همکاری علمی داشته و مالزی، همکار اصلی ایران در میان دیگر کشورهای این منطقه محسوب می‌شود. همکاری‌های علمی ایران و کشورهای جنوب شرق آسیا در این‌ بازه زمانی از سیر صعودی برخوردار بوده و میزان همبستگی مثبت و معنا‌داری میان تولیدات علمی این کشورها و میزان همکاری‌ علمی ایران با آن‌ها به‌دست آمده است. بیش‌ترین تألیفات مشترک ایران با هشت کشور آسیای جنوب شرقی، در حوزه موضوعی شیمی منتشر شده‌ است. همچنین دانشگاه شهید‌بهشتی در میان دیگر دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی و پژوهشی کشور، بیش‌ترین همکاری را با کشورهای مذکور داشته. «مصطفی امینی» نیز بیش‌ترین میزان تألیفات مشترک با ‌نویسندگان این کشورها را به‌خود اختصاص داده است.‌

پایان‌نامه، خروجی فعالیت پژوهشی در تحصیلات دوره‌های تکمیلی (ارشد و دکتری) است و انتظار می‌رود تحقیق به عنوان شالودهء پژوهش علمی، در آن بدقت مراعات شده باشد. این تحقیق که به منظور ارزشیابی روش‌شناسی پایان‌نامه‌های رشته روانشناسی انجام گرفته، پس از بررسی انواع الگوهای روش تحقیق، الگوی مراحل روش علمی کیوی و کامپنهود را مناسب تشخیص داده و آن را مبنای کارخود قرار داده است. در این تحقیق، به‌علت کمبود بودجه و محدودیت زمان از میان 136 پایان‌نامه رشته روانشناسی موجود در مرکز، 30 مورد با استفاده از روش نمونه‌گیری طبقه‌ای متناسب، از دانشگاه‌های مختلف برگزیده شد و نتایج به‌دست آمده با استفاده از آمار توصیفی مورد ارزیابی قرار گرفت. پایان‌نامه‌های مورد بررسی، دارای بیش‌تر مراحل تحقیق بوده، اکثر آن‌ها ترتیب مراحل تحقیق را رعایت نموده و اکثر آن‌ها برای گردآوری اطلاعات از پرسشنامهء حضوری استفاده کرده‌اند.

حجم وسیع اطلاعات بر روی شبکه وب باعث می‌گردد تا پاسخ‌دهی به کاوش‌های ارسالی از سوی کاربرن، بدون دسترسی به تمام متون و فقط با استفاده از فایل‌های نمایه صورت گیرد. بدین منظور، در سطح شبکه از روش‌های مختلف نمایه‌سازی استفاده می‌گردد. روش نمایهء انتهای کتاب، استفاده از ابرداده‌ها، شاخه‌های موضوعی و ساختار متمرکز و پراکنده در فن‌آوری موتورهای کاوش از روش‌های دیگر می‌باشد. بسیاری از موتورهای کاوش از یک ساختار متمرکز خزنده-نمایه‌ساز، سود می‌جونید. خزنده‌ها برنامه‌های نرم‌افزاری هستند که عمل پیمایش وب را انجام داده و صفحات جدید و یا به روز در آمده را به سرویس‌دهنده‌ای که قرار است این صفحات در آنجا نمایه شوند، می‌فرستند. در ساختار پراکنده که بسیار موءثرتر از نوع متمرکز است، مشکلات ناشی از استفاده از ساختار متمرکز چون: 1) دریافت درخواست صفحات، توسط خزنده‌های متفاوت موتورهای کاوش، از سرویس‌دهندگان وب؛ 2) افزایش ترافیک در وب به علت استخراج تمام اشیا و اجزا صفحات وب و نادیده گرفتن اکثر آن‌ها هنگام نمایه‌سازی؛ 3) جمع‌آوری اطلاعات بدون همکاری و آگاهی سایر خزنده‌ها و موتورهای کاوش، مورد توجه قرار گرفته و مرتفع شده است.

[این مقاله] مهار مستند و مهار واژگانی و جایگاه و کاربرد آن‌ها در فهرست‌نویسی نوین را تعریف می کند. رکوردهای مستند، فایل‌های مستند و کاربرد و اهداف هر یک را مورد بحث قرار می‌دهد. ایجاد رکوردهای مستند و منابعی که داده‌های مستند از آن جمع آوری می‌شود را توصیف می‌کند. دربارة طرح ‌های «فراداد‌ه‌ای» و نارسایی‌های متعدد و آشکار آن‌ها بحث می‌کند؛ به رابطة بین دابلین کور و خانوادة استانداردهای مارک، و به این واقعیت که هر دو چهارچوب‌های استانداردی هستند که اولی ساده و دومی پیچیده و دقیق است اشاره می‌کند. جامعیت و مانعیت را به عنوان عناصر مطلوب در طرح های نمایه‌سازی و بازیابی مشخص می‌کند و آن‌ها را با مهار مستند در فهرست‌ها مرتبط می‌سازد. مشکلات فهرست‌نویسی اسناد و منابع الکترونیکی را بحث می کند و یک برنامة بین‌المللی در چارچوب «کنترل کتابشناختی جهانی» (UBC)، با استفاده از یک نظام بین‌المللی فهرست‌نویسی توصیفی و بر مبنای یک فایل مستند نام بین‌المللی را پیشنهاد می کند و به اقدام فوری دربارة پیشنهادهای ارائه‌شده دعوت می‌کند.

در روند توسعة جوامع و گذار از مراحل مختلف توسعه، امروزه جوامع جدیدی در حال شکل‌گیری هستند که از آن‌ها با عنوان جوامع دانش‌مدار نام برده می‌شود. در جوامع دانش‌مدار تمامی ساختار‌های اساسی جامعه (بویژه مبانی فرهنگی و اجتماعی) به طرز قابل توجهی تحت تأثیر دانش قرار دارند. بنابراین توجه به مراکز و نهادهایی که با هر دو مفهوم ظاهری جامعة دانش‌مدار یعنی جامعه و دانش به طور قابل توجهی سروکار دارند، می‌تواند مسیر توسعة جامعة دانش‌مدار را هرچه بیش‌تر محقق سازد. در این میان کتابخانه‌ها که از دیر باز وظیفة گردآوری، سازماندهی و اشاعة اطلاعات به افراد جامعه را بر عهده داشته‌اند نقش اساسی ایفا خواهند کرد. بنابراین لازم است نقش کتابخانه‌ها در این گونه جوامع مشخص شود و مورد بررسی قرار گیرد تا در راستای بهره‌برداری بهینه از آن‌ها و در زمینة تدوین خط‌مشی‌های ضروری، دقت نظر لازم صورت گیرد.

برای بازیابی اطلاعات, باید پرسش ها فرمول بندی شوند. این کار باید با توجه به برنامه رایانه و با استفاده از عملگرهای منطقی بول صورت گیرد. کاوشگران همواره باید کار کاوش را با اخص ترین توصیفگرها فرمول بندی کنند. از آنجا که مرتبط کردن و ترکیب مفاهیم دارای اساس منطقی است, آشنایی با قواعد استنتاج منطقی ضروری است.

"امروزه بعلت کثرت نشریات ادواری، مسئله نمایه سازی آنها بیش از هر زمان دیگر احساس میشود. نشریه The Newspaper Press Directory بیش از 5500 نشریه ادواری را نام میبرد که در بریتانیای کبیر منتشر میشوند. بر طبق آمار Ayer ’ s Directory for Periodicals متجاوز از 20000 نشریه ادواری در ایالات متحده و کانادا منتشر شده است که به هیچوجه نمایه ندارند، حال آنکه تعداد کثیری از آنها بایستی حداقل دارای یک نمایه سالیانه باشند. داشتن نمایه، بخصوص برای مجلاتی که حاوی گزارش انجمن های پژوهشی هستند بسیار ضروری است و اینگونه نشریات بدون داشتن نمایه بزحمت میتوانند مورد استفاده محققین قرار بگیرند. هدف از تهیه نمایه برای نشریات ادواری این است که بتوان بوسیله آنها محل مواد خاص را تعیین نمود. (با وجود اینکه اکثرا استفاده کنندگان نمایه مجلات مایل نیستند که برای یافتن مطلب مورد نیاز خود به بررسی کامل نمایه و یا تجزیه و تحلیل دقیق آن بپردازند، نیاز برخی از مجلات بیک نمایه جامع را نمیتوان نادیده گرفت.) این نیاز بخصوص در مورد مجلاتی که چکیده قسمت مهمی از آنها را تشکیل میدهد و یا آنهائیکه در یک زمینه خاص منبع اطلاعاتی مهمی بشمار میآیند، احساس میشود. "

این مقاله گسترش‌های فراوان فناوری و عملیاتی، که موجب اتصال و وابستگی بیشتر کتابخانه‌ها به یکدیگر می‌شود را، مورد توجه قرار می‌دهد. هم‌چنین خدمات پیوسته یکپارچه [1] نوین و اهمیت فزاینده استانداردهای رسمی و غیر رسمی را مورد بررسی قرار می‌دهد. در این مقاله هم‌چنین در مورد خدمات جهانی متمرکز وب مورد بحث و بررسی صورت می‌پذیرد. روابط میان شرکت‌های صنعت اطلاعات و کتابخانه‌ها و هم‌چنین خدمات مرجع مجازی و طرح‌های رقومی‌سازی وسیع مورد کند و کاو قرار می‌گیرد. این مقاله چنین نتیجه‌گیری می‌کند که همکاری نزدیک کتابخانه‌ها را قادر می‌سازد تا خدمات خود را به سطوح جدید ببرند. این همکاری‌ها کلید نوآوری‌های مستمر برای این خدمات به شمار می‌روند.