تاریخ پژوهان

تاریخ پژوهان

تاریخ پژوهان 1385 و 1386 شماره 8 و 9

مقالات

۱.

تحلیلى جامعه شناختى از نظارت اجتماعى در عصر نبوى

کلید واژه ها: ساخت قبیله‏اى پیامبراکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ارزش اسلامى نظارت اجتماعى انضباط اجتماعى و ضمانت اجرایى

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 982
جامعه مدینه و به تبع آن تمام سرزمین حجاز، در فرایند اجتماعى‏شدن و فرهنگ‏پذیرى اسلامى آموختند که چه رفتارهایى شرعى و کدام رفتار، معارض یا مخالف با مبانى اسلامى است. در این شرایط، معیار رفتارهاى مناسب و رفتارهاى نامناسب در جامعه اسلامى شکل گرفت. بهترین الگو و روش براى پذیرش مفاهیم نو و هنجارهاى منطبق بر شرع مقدس اسلام، آموزهاى قرآنى و سیره پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بود. مهم‏ترین اقدام اولیه پیامبراعظم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله براى نهادینه کردن دین و شرعیات یا گرامى داشت هنجارها و ارزش‏هاى منطبق با آموزهاى قرآنى، اجراى دقیق نظارت اجتماعى بود. در این میان، دو سؤال اساسى مطرح خواهد شد:1 ـ عامل مؤثر بر نظارت اجتماعى در دولت نبوى چه بود؟ 2 ـ شیوه پیامبراکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در اجراى نظارت اجتماعى چگونه بود؟ تبیین مسئله تحقیق بر این دو فرضیه مبتنى است که اولاً: ساخت هنجارمند جامعه مدینه و توسعه نظم و انضباط اجتماعى و حتى نظارت نهادى واسطه‏اى در اجراى نظارت اجتماعى مؤثر بود، ثانیا: پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با دو شیوه رسمى و غیر رسمى ـ علاوه بر نظارت اجتماعى ـ به برقرارى نظام عمومى و هم‏نوایى رفتار نومسلمانان با هنجارهاى تازه شکل گرفته در جامعه اسلامى، مبادرت ورزید.
۲.

سیره اقتصادى و معیشتى پیامبراعظم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله

نویسنده:

کلید واژه ها: مصرف توزیع درآمد درآمد تجارت زراعت اسراف سیره اقتصادى پیامبراعظم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله اقتصاد چوپانى عدالتپ احتیاط بیت‌المال تبذیر و انفاق

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 588
نیاز انسان‏ها به مواهب طبیعى، اقتصاد و معیشت در زندگى مادى، امرى ضرورى است و در این اصل کلى تفاوتى میان انسان‏ها نیست. آن‏چه منشأ تفاوت در اخلاق اقتصادى انسان‏هاست نوع رفتار آنان در کسب روزى و معیشت و درآمد، و نیز چگونگى بهره‏گیرى و مصرف است. پیامبراعظم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در این دو عرصه (درآمد و مصرف) ویژگى‏هاى درس‏آموزى دارد. ایشان در عرصه درآمد، هم‏چون دیگران به فعالیت‏هایى مانند چوپانى، تجارت و زراعت اشتغال داشت، و ضمن این که از جلب روزى از راه‏هاى معنوى نیز غافل نبود، به وقت ضرورت، قرض هم مى‏کرد. اهتمام آن جناب بر حلال بودن درآمد قابل توجه است. در عرصه مصرف نیز قناعت و ساده زیستى، عدالت و احتیاط در مصرف بیت‏المال، پرهیز از اسراف و تبذیر، و بالأخره انفاق در راه خدا از اصول قابل توجه در سیره اقتصادى پیامبر اعظم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله است.
۳.

بازگشت به معیارهاى جاهلى، تهدید نهضت پیامبراعظم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله

نویسنده:

کلید واژه ها: جاهلیت معیارهاى جاهلى رجعت و نهضت پیامبر اعظم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله عنصر تحول ناپذیر

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 153
یکى از مهم‏ترین تهدیدهاى نهضت رسول‏خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ، بازگشت امت اسلامى به معیارهاى جاهلى و سر برآوردن ریشه‏هاى غیر انسانى آن دوران بود. جامعه‏اى که رسول‏خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله اسلام را در آن عرضه کرد، جامعه‏اى قبیله‏اى بود. در آن جامعه، سنت به منزله زیر ساخت همه مقوله‏هاى فرهنگى و اجتماعى عمل مى‏کرد. سنت جاهلى که در جامعه جزیرة العرب، ریشه‏دار و عمیق بود، در زمان پیامبر عامل بازگشت و ارتجاع شد. رسول‏خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله از آغاز بعثت، تلاش کرد اعمال و معیارهاى جاهلى را محدود کند. ایشان در این راستا، بیش از سایر انبیا و نهضت‏ها موفق بود، با وجود این، سنت‏هاى جاهلى کاملاً نابود نشد. دو عامل، یکى حضور عناصر تحول‏ناپذیرفته (مشرکان، منافقان و اهل کتاب) و دیگرى وجود بقایاى باورها، اندیشه‏ها و سنت‏هاى جاهلى سبب بازگشت جامعه به معیارهاى جاهلى شد و تهدیدى بزرگ براى نهضت پیامبر گردید. بازگشت به جاهلیت با دور شدن از زمان رسول‏خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بیش‏تر گریبان‏گیر جامعه اسلامى شد. از نظر پیامبراعظم ریشه‏هاى رجعت، هواپرستى و دنیازدگى بود که همواره به عنوان عاملى ارتجاعى در نهضت‏هاى الهى دیده مى‏شود.
۴.

رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و عدم قصاص خالد بن ولید

کلید واژه ها: مصلحت قصاص خالد بن ولید بنى‏جذیمه سریه مفسده و تأویل

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 932
خالد بن ولید یکى از اشراف زادگان بنى‏مخزوم بود که تا پیش از پذیرش اسلام در سال هشتم هجرت همواره در کنار دشمنان سر سخت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله علیه آن حضرت فعالیت مى‏کرد. پس از قبول اسلام، در نبردهاى مهم حنین و موته و سریه بنى‏جذیمه و محاصره طائف ایفاى نقش کرد. عملکرد او در سریه بنى‏جذیمه و کشتن سى نفر بى‏گناه و عدم قصاص وى از سوى رسول‏خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و نصب مجدد او به عنوان فرمانده در محاصره طائف، به صورت یک معضل تاریخى در آمده و ذهن پژوهشگران را به خود مشغول ساخته است. البته تحلیل مورخان اهل‏سنت و شیعه و چگونگى پرداختن آنان به مسئله خالد کاملاً متفاوت است. آن‏چه در نوشتار حاضر مطرح شده بررسى عملکرد خالد در سریه بنى‏جذیمه و چگونگى برخورد پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با این مسئله و تحلیل‏هاى مورخان شیعه و سنى در این زمینه است.
۵.

صُفّه‏نشینان مسجد پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله

نویسنده:

کلید واژه ها: پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مدینه و تصوف صفه مسجدالنبى

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 51
اصحاب صفّه تهیدستانى بودند که به صفّه مسجدالنبى پناه برده، مورد توجه ویژه رسول‏خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بودند. بنابر مشهور، پدید آمدن صفّه در پى افزایش کسانى بود که توانایى اداره زندگى و گذران امور خویش را نداشتند یا تمایل داشتند اوقاتى را در مسجدالنبى سپرى کنند. در شأن اصحاب صفّه آیه نازل شده و باعث افتخار آنان بود و حتى پس از بر چیده شدن صفّه نیز براى آنان امتیاز محسوب مى‏شد. تعداد اصحاب صفّه به دلایل مختلفى کم و زیاد مى‏شد. برخلاف مشهور گویا صفّه در داخل مسجد قرار نداشته، بلکه در جوار مسجد واقع شده بود. به نظر مى‏رسد اصحاب صفّه در برخى اوقات، اشتغالات و درآمدهایى داشته‏اند، اما از مهم‏ترین مشغله‏هاى آنان تعلیم قرآن و عبادت بوده است. اهل صفّه رزمندگان همیشه آماده نیروهاى اسلام بوده و خود را به شرکت در غزوات پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ملزم کرده بودند. با پیشروى اسلام و فتوحات اسلامى و از میان رفتن نیاز مالى اهل صفّه ظاهرا موضوع اهل صفّه نیز از میان رفت. گرچه ممکن است محل صفّه تا دوره‏هاى بعد پابرجا بوده باشد، اما وجود اهل صفّه در زمان‏هاى بعد بعید مى‏نماید. امتیاز اهل صفّه و شاید حالات برخى از آنان انگیزه‏اى براى ادعاى ارتباط صوفیان با اهل صفّه شده است، اما چنین دیدگاهى مورد پذیرش همگان نبوده و درست به نظر نمى‏آید.
۶.

ازدواج‏هاى رسول‏گرامى‏اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نقد و بررسى دیدگاه اسلام‏شناسان اروپایى

کلید واژه ها: اسلام مسیحیت پیامبر اسلام شرق‏شناسان اسلام‏شناسان و زینب

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 905
نویسندگان اروپایى، کشیشان و مبلغان مسیحى در طول قرن‏هاى متمادى مسئله ازدواج‏هاى پیامبراکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ، به خصوص ازدواج ایشان با زینب بنت جحش (زن مطلقه پسر خوانده‏اش زید) را هم‏چون حربه‏اى براى حمله به شخصیت والاى آن حضرت به کاربرده و کوشیده‏اند ایشان را به شهوت‏پرستى و زن‏دوستى متهم کنند. اما در یکى دو قرن اخیر که اسلام‏شناسى شرق‏شناسان با پژوهشگرى بیشترى قرین شده، تعدیل‏هایى در دیدگاه‏هاى آنان درباره ازدواج‏هاى پیامبراکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نیز صورت گرفته است، به گونه‏اى که گروهى از آنان مستقیما یا تلویحا آن جناب را از تهمت شهوت‏رانى مبرا دانسته و برخى از آنان معتقدند که اصلاحات و تحولاتى را که اسلام در ازدواج پدید آورد باید با توجه به سوابق ازدواج در عربستان و نوعى نگاه اجتماعى بررسى کرد. بدین ترتیب به نظر مى‏رسد که نتایج تحقیقات اسلام شناسان غربى در قرن بیستم، آنان را در بسیارى از موارد با عقاید مسلمانان در این باب همگام کرده است
۷.

سیره‏نگارى در تاریخ اسلام

نویسنده:

کلید واژه ها: سیره‏نگارى تاریخ اسلام تاریخ‏نگارى اسلامى کتاب‏هاى سیره و سیره‏نویسان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 563
سیره‏نگارى به عنوان یکى از شاخه‏هاى مهم تاریخ‏نگارى اسلامى، در رویکرد مسلمانان به تاریخ‏پژوهى و مطالعات تاریخى نقش مهم و ارزنده‏اى ایفا کرده است. به عبارت دیگر، سیره‏نگارى که با ثبت و ضبط سیره پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله آغاز شد، مدخل و دروازه پهناورى بود که مسلمانان از مسیر آن به مطالعه و بررسى دیگر رخ‏دادها و تدوین آن‏ها راغب شدند. در این مقاله، نگارنده کوشیده است تا معنا و مفهوم سیره، علل و عوامل پیدایش و شکوفایى سیره‏نویسى، ویژگى‏ها و مشخصه‏هاى کتاب‏هاى سیره و معدود مطالب مرتبط دیگرى را مورد بررسى و پژوهش قرار دهد. یافته‏ها مبیّن آن است که در پیدایش و شکوفایى سیره‏نویسى، شناخت و عمل به سنت و سیره پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله (به عنوان دومیّن منبع حُکمى مسلمانان) عامل مهم و اصلى بوده است. عامل مزبور موجب شده تا از صدر اسلام تاکنون آثار فراوانى به رشته تحریر در آید. در بیان ویژگى‏ها و مشخصه‏هاى کتاب‏هاى سیره مى‏توان به مواردى، همانند کاربرد و استفاده از شیوه حدیثى و خبرى در طرح رخ‏دادها و حوادث، قرار گرفتن مطالب در هاله تقدّس، دخالت داشتن گرایش‏هاى فکرى ـ عقیدتى و سیاسى در طرح یا عدم طرح برخى وقایع و حوادث و تلاش معدودى از سیره‏نویسان متأخر در پیرایه زدایى و تحلیل گزارش‏ها اشاره داشت.
۸.

بررسى قواعد و روش معرفت تاریخى در قرآن با تکیه بر تاریخ پیامبراکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در قرآن

نویسنده:

کلید واژه ها: تاریخ در قرآن تاریخ پیامبر اسلام غزوه بدر خداوند و تاریخ امدادهاى الهى و روش مطالعه تاریخ قوانین تاریخی

حوزه های تخصصی:
  1. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تاریخ اسلام و سیره کلیات کلیات و فلسفه‌ تاریخ
  2. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تاریخ اسلام و سیره تاریخ و سیره شناسی تاریخ و سیره‌ حضرت محمد(ص)
تعداد بازدید : 942
هدف این مقاله، بیان تاریخ پیامبراسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نیست، هدف بیان قواعد روش معرفت تاریخى در قرآن کریم است. از این رو ابتدا چهار قاعده زیر بیان شده است: 1ـ از نظر قرآن کریم همه حوادث گذشته بشر، حادثه تاریخى نیست (نظر شهید صدر)؛ 2ـ معیار تشخیص حادثه تاریخى، حاکمیت سنت‏هاى تاریخى بر آن حادثه است (استدلال شهید صدر)؛ 3ـ برخلاف نظریه فیلسوفان جدید تاریخ غرب (هیوم، پروفسور کار و دیگران) که عقیده به نقش خدا در تاریخ نداشته و همه تاریخ را ملک بشر مى‏دانند (نظریه تفویض در تاریخ) از نظر قرآن کریم خداوند براى هدایت بشر و پیروزى پیامبران الهى در مرحله ابلاغ رسالت، حوادث تاریخى خاصى به‏وجود مى‏آورد (مانند گلستان شدن آتش بر ابراهیم و غرق شدن فرعون در دریا و نجات حضرت موسى و بنى‏اسرائیل)؛ 4ـ عدم تضاد قوانین تاریخى، مشروط به اراده و اختیار انسان‏ها در تاریخ. غزوه بدر در تاریخ پیامبراسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به عنوان نمونه‏اى براى تطبیق این قواعد ذکر شده و هدف، بیان تاریخ غزوه بدر نیست. ضمنا در جریان بررسى غزوه بدر در قرآن، دیدگاه مورخان اسلامى درباره این حادثه مطرح و تضاد آن دیدگاه با نظریه قرآن بیان شده است.
۹.

روایات متناقض درباره غزوه بدر جمع و سندیت آن‏ها

کلید واژه ها: مکه قریش نبرد بدر غزوه مدینه و مهاجران

حوزه های تخصصی:
  1. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تاریخ اسلام و سیره کلیات رابطه تاریخ با علوم دیگر
  2. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تاریخ اسلام و سیره تاریخ و سیره شناسی تاریخ اسلام
تعداد بازدید : 375
یکى از حوزه‏هاى بسیار مرتبط با مطالعات تاریخى، حوزه علوم حدیث است. انبوه احادیث مرتبط با وقایع صدر اسلام، اطلاعات فراوانى را پیش دیدگان علم پژوهان باز کرده است. در این میان، برخى محققان برآنند تا با استفاده از منابع حدیثى به حل معضلات تاریخى کمک کنند. این کوشش، دریچه‏اى است براى پیوند دوباره تاریخ و روایت حدیث، البته از منظرى جدید. گاه در روایت وقایع صدر اسلام تناقض‏هایى دیده مى‏شود که ذهن و فکر اندیشمندان را به خود جلب مى‏کند. نبرد بدر یکى از آن‏هاست. نبرد بدر در وقایع صدر اسلام جایگاهى بس مهم دارد. با این حال، وجود برخى تناقض‏ها در روایتِ جزئیات آن سبب شده تا مقاله حاضر به بحث و پاسخ‏گویى آن مسائل بپردازد.
۱۰.

نقد و بررسى کتاب تاریخ تحلیلى اسلام

کلید واژه ها: پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله دکتر شهیدى تاریخ تحلیلى اسلام ابن‏اسحاق غزوه و سریه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 133
تاریخ تحلیلى اسلام مشهورترین کتاب دکتر سیدجعفر شهیدى است که طى سالیان اخیر همواره به عنوان متن درسى براى آموزش تاریخ اسلام از آن استفاده مى‏شود. در این مقاله، این کتاب از دو منظر، نقد و بررسى شده است: 1ـ از منظر عناصر بیرون از متن (نویسنده، ناشر، خوانندگان و گفتمانى که اثر متعلق به آن است)؛ 2ـ از منظر عناصر موجود در متن (عنوان، ادبیات موضوعى، ادبیات کتاب، محتوا، روش و کمیت اثر).
۱۱.

روایت تاریخى حدیبیه پژوهشى درباره گزارش عروة بن زبیر

کلید واژه ها: حدیبیه عروة بن زبیر بازسازى روایات تاریخى تحلیل سند و تحلیل متن

حوزه های تخصصی:
  1. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تاریخ اسلام و سیره کلیات شخصیت ها
  2. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تاریخ اسلام و سیره تاریخ و سیره شناسی تاریخ اسلام
تعداد بازدید : 328
اصل مقاله انگلیسى، تلخیصى است از پایان نامه کارشناسى ارشد اندریاس گورکه که در دانشگاه هامبورگ به سال 1996م به آلمانى نگاشته است.(3)پیش از این تحقیق، چندین پژوهش درباره واقعه حدیبیه انجام شده که نویسنده، فهرستى از آن‏ها را آورده است. در برخى پژوهشى‏هاى پیشین با بازسازى واقعه حدیبیه بر مبناى منابع متقدم، سعى شده روایتى منسجم از واقعه عرضه شود. این روایت، ترکیبى از روایات مختلفِ برگرفته از منابع متقدم تاریخى است که در آن، عناصر اصیل واقعه حدیبیه با افزوده‏هاى بعدى درهم آمیخته است. نویسنده در این تحقیق، کوشیده است با پیاده‏سازى روش تحلیل متن و اسناد، روایت حدیبیه را از کهن‏ترین منبع آن، بازسازى کرده و با تفکیک اجزاى مختلف تشکیل دهنده روایت، عناصر تاریخى و اصیل آن را از بخش‏هاى غیر تاریخى و نامعتبر، تمیز دهد.
۱۲.

نقد و بررسى مقاله حضرت محمد صلى‏الله‏در دانش‏نامه بریتانیکا: با رویکرد تاریخى

کلید واژه ها: حضرت محمد زندگى‏نامه پیامبر جنگ‏هاى پیامبر پیامبر و هنر اسلامى پیامبر و اخلاق اسلامى پیامبر و پرهیزکارى اسلامى پیامبر و قرآن تصویر پیامبر در غرب

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 727
مدخل «محمد» دانش‏نامه بریتانیکا نوشته سیدحسین نصر مى‏باشد که با رویکرد پدیدار شناسنامه به زندگى‏نامه پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و تأثیر شخصیت ایشان در دین اسلام و زندگى مسلمانان پرداخته است. نویسنده، زندگى پیامبر را از سال‏هاى آغازین حیات تا واپسین روزهاى زندگى بررسى کرده و در جاى جاى نوشتار، کوشیده است پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را با توجه به نگاه مسلمانان به ایشان تحلیل و بررسى کند. بررسى نقش شخصیت پیامبر در اسلام و بین مسلمانان، بررسى پیامبر و قرآن، و پیامبر و سنت و حدیث وى و هم‏چنین نقش پیامبر در فقه و الهیات اسلامى و تأثیرات شخصیت اخلاقى و معنوى ایشان در اسلام از مباحث دیگر این مقاله است.