برنامه ریزی فضایی

 طرح مسئله: تعاملات و جریان های فضایی درون و برون قلمرو بین الگوهای مختلف زیست (بین شهرها - روستاها و کنشگران فضایی عشایری) ازجمله زیست بوم های عشایری در سطح نواحی جغرافیایی است. در این راستا، تعاملات و اثرهای توسعه ای آن در دو سوی نواحی ناهمگن، سطحی از یکپارچگی فضایی را شکل داده و بسترهای نوآوری و خلاقیت را برای برنامه ریزی توسعه فضایی پایدار فراهم کرده است. هدف: پژوهش حاضر، در چارچوب پارادایم شبکه با تأکید بر رویکرد شبکه منطقه ای، به دنبال تحلیل الگوهای تعاملات فضایی زیست بوم عشایری طایفه بابادی باب ایل بختیاری است.  روش: پژوهش حاضر به لحاظ هدف، کاربردی و براساس روش، توصیفی – تحلیلی است. شیوه گردآوری داده ها با توجه به ماهیت پژوهش، کتابخانه ای و به صورت بازدید میدانی مبتنی بر تمام شماری کنشگران فضایی (ییلاقی- قشلاقی) در سطح زیست بوم است. داده ها و اطلاعات لازم، از ابزار پرسشنامه و فن پرسشگری جمع آوری و سپس از روش تحلیل شبکه فضایی (که اساس آن به روش تحلیل شبکه اجتماعی برمی گردد) استفاده شده است. در چارچوب این روش، معیارهای اساسی تحلیل مبتنی بر چارچوب معیارهای اجتماعی- فضایی (مکان، فاصله، مقیاس و قدرت) است. ابزار مورداستفاده برای تحلیل نیز نرم افزار یو سی نت است.   یافته ها و نتایج: براساس یافته های مبتنی بر چهار معیار بررسی شده کنشگران اجتماعی - فضایی زیست بوم، الگوهای تعاملات فضایی، فاقد یکپارچگی است. بدین مفهوم، تقسیم کار فضایی به صورت خودجوش (بدون برنامه ریزی) به نحوی بوده که مرکزیت جریان مردم محدود به سه شهر اصلی در کنشگران فضایی است. از این رو، کنشگاه های میانی (میان بندها) رتبه اول و سه شهر «چلگرد، فارسان و لالی» رتبه های دوم، سوم و چهارم و روستای «شیخ علی خان» رتبه پنجم را در الگوهای تعاملات فضایی درون و برون قلمروی اجتماعی – فضایی زیست بوم به خود اختصاص داد. این کنشگاه ها متأثر از نوع و ماهیت جریان مردم مبتنی بر جابه جایی روزانه کوچندگان، تابع الگوی تعاملات فضایی متمرکز (تک مرکزی) و یک سویه است و مبتنی بر کوچ فصلی کوچندگان، از الگوی تعاملات فضایی غیرمتمرکز (چند مرکزی) و دوسویه تبعیت می کند که فاصله زیادی با الگوی تعاملات فضایی شبکه ای دارد؛ زیرا بین بیشتر کنشگران فضایی پیوندهای دوسویه به شکل ظاهری برقرار است. نوآوری: به تحلیل الگوهای تعاملات فضایی متأثر از نوع و ماهیت جریان مردم درون قلمرو زیست بوم عشایری (بین کنشگران ییلاقی، قشلاقی و کنشگاه های میانی به مثابه اجزای همبسته زیست بوم) و ارتباط برون قلمرو کل زیست بوم با شهرها و روستاها، به صورت یکپارچه فضایی توجه شد. علاوه بر این، در پی کشف روابط پیدا و پنهان کنشگران فضایی زیست بوم عشایری، شاخص های جریان مردم به صورت طبقه بندی شده در ذیل روابط مفهومی عناصر ترکیبی جغرافیای رابطه انسانی و شبکه های اجتماعی در راستای تحلیل الگوهای تعاملات فضایی در شبکه ای پویا به همراه وابستگی های آن، تجزیه وتحلیل شد.

The process of growth and development of Iranian cities indicates that the unbalanced and uncoordinated growth of the city with the lack of planning and inappropriate design has led to the creation of a heterogeneous structure in the cities. Therefore, from the point of view of urban planning, the category of density is one of the most essential tools for controlling and developing the city. The results show that construction in Hamadan does not have a balanced distribution and a regular pattern. This unbalanced process has caused the population and activity to be concentrated in some specific areas, which has left its negative effects and created conditions where only a few areas and neighborhoods are on the path of development and the rest of the areas remain in stagnation and inactivity.

طرح مسئله: شهر طالقان به دلیل موقعیت جغرافیایی بی نظیر خود، طی سالیان متمادی شاهد استفاده ناآگاهانه و تخریب های محیطی گستره بوده و شرایط ناپایداری ازلحاظ محیط زیستی فراروی این محدوده قرار گرفته است. هدف: هدف پژوهش حاضر، احساس ضرورت برای حفظ محیط زیست این منطقه حساس شهری و کاهش آثار مخرب محیط زیستی تغییر کاربری هاست.  روش پژوهش: ابتدا منابع اکولوژیکی محدوده موردمطالعه مانند شیب، ارتفاع، جهت شیب، خاک، پوشش گیاهی و ... تهیه شد. سپس به منظور ارزیابی توان اکولوژیکی منطقه، فرایند تجزیه وتحلیل و جمع بندی داده ها انجام، آنگاه فرایند ارزیابی توان اکولوژیکی محدوده طبق مدل مخدوم تشریح و درنهایت کاربری های بهینه اراضی منطقه براساس توان هر یک از واحدهای محیط زیستی محدوده بیان و وضع موجود و مطلوب کاربری اراضی محدوده موردمطالعه مقایسه شد. نتایج پژوهش: بیشترین مساحت محدوده موردمطالعه، شیبی کمتر از 1 تا 9 درصد دارد و منطبق با نهشته های رسوبی و دشت های سیلابی و دامنه ای است. در حال حاضر بیشترین وسعت محدوده موردمطالعه را کاربری مرتع و سپس کاربری کشاورزی تشکیل می دهد که با توجه به توان اکولوژیکی منطقه، مساحتی از کاربری مرتع می تواند به کاربری کشاورزی و مسکونی تبدیل شود. بیشترین مساحت محدوده مناسب برای کاربری کشاورزی درجه ۲ و ۳ بوده و در مرتبه بعد، کاربری مرتع داری درجه ۲ و ۳ بیشترین مساحت را به خود اختصاص داده و شهرک طالقان و روستاهای منطقه ازنظر توان اکولوژیک در محدوده توان مناسب درجه 2 برای توسعه شهری قرار گرفته است. نوآوری: استفاده از روش تلفیق معیارهای محیط زیستی و شهری برای استخراج کاربری های بهینه در محدوده سیاسی شهر طالقان، نوآوری این مقاله محسوب می شود.

طرح مسئله: امنیت به صورت مستقیم و غیرمستقیم، بر تمامی جوانب زندگی شهروندان اثرگذار است. یکی از مهم ترین ابعاد اصلی امنیت، احساس امنیت اجتماعی است که شامل مالی، جانی، شغلی و اقتصادی، اخلاقی و ... می شود. بررسی چگونگی وضعیت احساس امنیت اجتماعی و پیشران های کلیدی مؤثر بر آن، مسئله اساسی پژوهش حاضر است. هدف: هدف پژوهش حاضر، سنجش شاخص های احساس امنیت اجتماعی و شناسایی پیشران های کلیدی مؤثر بر آن در فضاهای شهری است که به صورت مطالعه موردی در شهر روانسر از توابع استان کرمانشاه تحریر یافته است. روش: پژوهش کمی و کاربردی حاضر با ترکیبی از روش های توصیفی تحلیلی و اکتشافی انجام گرفته و برای دستیابی به اهدف پژوهش از ترکیبی از نظرات شهروندان (364 نفر) و کارشناسان و متخصصان (30 نفر) استفاده شده است. ابزار اصلی جمع آوری داده ها نیز ترکیبی از پرسشنامه محقق ساخته و تکنیک دلفی است و برای تجزیه وتحلیل داده های گردآوری شده از نرم افزارهای SPSS و MicMac استفاده شده است. نتایج: نتایج نشان دهنده آن بود که میانگین حاصل شده برای ابعاد امنیت مالی، شغلی و اقتصادی، اخلاقی، ارزشی و فرهنگی و خانوادگی به ترتیب با مقادیر 692/2، 769/2، 6/2، 66/2 و 507/2، به صورت معناداری پایین تر از حد متوسط بوده و متغیر امنیت جانی با مقدار 023/3، با میانگین مبنا تفاوت معناداری نداشته است. نتایج بررسی وضعیت کلی احساس امنیت اجتماعی حاکی از آن بود که میانگین حاصل شده با مقدار 788/2، به صورت معناداری پایین تر از حد متوسط بوده است. نتایج درخصوص پیشران های کلیدی مؤثر بر احساس امنیت اجتماعی نشان دهنده آن بود که رضایت از زندگی، حکمروایی خوب شهری، درآمد، اعتماد، عملکرد پلیس، کیفیت محیط کالبدی فیزیکی، انسجام اجتماعی، دسترسی به خدمات ضروری و رفاهی و عملکرد نهادهای متولی، 9 متغیر کلیدی اثرگذار بر احساس امنیت اجتماعی هستند. نوآوری: نوآوری پژوهش حاضر، شناسایی مدیریت شهری به عنوان حلقه اتصال و عنصر اصلی تأمین احساس امنیت اجتماعی شهروندان که در گرو مشارکت آگاهانه شهروندان در انتخاب مدیران شهری است.

طرح مسئله- امروزه رهیافت رشد هوشمند نقش بسیار مهمی در توسعه پایدار روستایی دارد. این رویکرد تلاش می کند، کیفیت زندگی انسان ها را ارتقا دهد، درصدد پاسخگویی به مسائل و مشکلات اجتماعی- اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی و راهگشای مدیریت روستایی برای استفاده بهینه از امکانات و حل معضلات روستایی است. درواقع رهیافت رشد هوشمند مسیری را برای برون رفت از ناپایداری و رسیدن به توسعه پایدار در نواحی روستایی فراهم می کند. هدف- هدف این پژوهش، بررسی وضعیت مؤلفه های رشد هوشمند در سکونتگاه های روستایی شهرستان جیرفت است. روش- داده های موردنیاز با استفاده از پرسشنامه جمع آوری و برای تجزیه و تحلیل از نرم افزارهای مختلف استفاده شد. این پژوهش بر پایه روش توصیفی – پیمایشی و ازنظر هدف، کاربردی است. برای گردآوری اطلاعات روش های اسنادی و میدانی به کار رفت. جامعه نمونه این پژوهش، ساکنان 18روستای بالای 1000 نفر جمعیت شهرستان جیرفت از توابع استان کرمان است. در این بین، براساس فرمول کوکران، از بین 12131 خانوار، تعداد 261نفر انتخاب و با روش تصادفی از آنها نظرسنجی شد. برای دستیابی به اهداف پژوهش، از نرم افزارهای SPSS، AHP، GRA و GIS استفاده شد. نتایج- براساس نتایج به دست آمده از مدل ساختاری PLS، بعد حمل ونقل و ارتباطات (723/0) دارای بیشترین اثرگذاری بر شکل گیری رشد هوشمند در محدوده موردمطالعه بوده است. بعد از آن به ترتیب شاخص های بهبود بافت کالبدی، ارتقای کیفیت محیطی، پایداری اجتماع محلی، پایداری اقتصاد محلی، ارتقای کیفیت مسکن و تراکم و توسعه فشرده با 715/0، 707/0، 706/0، 704/0، 626/0 و 459/0 قرار می گیرند. نتایج تحلیل فضایی نشان دهنده آن است که بیشترین میزان رتبه سکونتگاه های روستایی به لحاظ بهره مندی از شاخص های رشد هوشمند متعلق به روستاهای علی آباد، دولت آباد، دوبنه، حسین آباد دهدار، اسماعیلی سفلی و گلاب صوفیان سفلی و روستاهای طرج، کنار صندل، نارجو و سغدر دارای کمترین رتبه به لحاظ بهره مندی از شاخص های رشد هوشمند است. به طور کلی نتایج ارائه شده نشان دهنده آن است که رهیافت رشد هوشمند تأثیر مثبت و معناداری در توسعه پایدار سکونتگاه های روستایی داشته است. نوآوری- در پژوهش حاضر برای اولین بار به موضوع مؤلفه های مؤثر بر شکل گیری رشد هوشمند در توسعه پایدار سکونتگاه های روستایی با استفاده از مدل های کاربردی توجه شده است.

طرح مسئله: حکمروایی روستایی، فرایند نوینی است که در نظام مدیریت روستایی با دارابودن اصول، معیارها و شاخص هایی متفاوت از رویکردهای مطرح شده ماقبل خود، بازیگران متعددی در عرصه روستایی دارد. هدف: پژوهش حاضر با هدف بررسی میزان اثرگذاری شورا، دهیاری، جهاد کشاورزی، بنیاد مسکن و ... در حکمروایی روستایی شهرستان اردبیل انجام شده است. روش شناسی پژوهش: این پژوهش ازلحاظ هدف، کاربردی و براساس ماهیت، توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری، 30 نفر از کارشناسان و متخصصان عرصه روستایی بودند. روش نمونه گیری در این پژوهش در ابتدا به صورت هدفمند و در ادامه گلوله برفی بود. برای تحلیل موضوع از نرم افزار مکتور بهره گرفته شد. یافته ها: تعداد نه بازیگر و نه هدف در نرم افزار تحلیل شدند و میزان اثرگذاری و اثرپذیری، رقابت پذیری و همگرایی وتوافق و واگرایی بین بازیگران بررسی شد. نتایج نشان دهنده آن است که عملکرد بازیگران در راستای تعیین و دستیابی به اهداف نقش مهمی دارد. بیشترین میزان اثرگذاری مربوط به شبکه های اجتماعی با 111 اثر و سمن ها با 100 اثر بود؛ همچنین بیشترین میزان رقابت پذیری مربوط به شبکه های اجتماعی با 05/2 است. بین 9 هدف در نظر گرفته شده برای حکمروایی، بیشترین میزان توافق بین بازیگران در رابطه با هدف مسئولیت پذیری بود. نتایج: در رویکرد حکمروایی روستایی در ادارهامور روستا، برای تقویت هدف های در نظر گرفته شده، همگرایی بین بازیگران ضروری و مشهود است. هرچند عملکرد سمن ها و شبکه های اجتماعی نقش بیشتری داشت، خروجی و نتایج نشان دهنده توافق و همگرایی بین تمام بازیگران بوده است و بازیگران بر سر اهداف تعیین شده مخالفت و واگرایی نداشتند. نوآوری: در پژوهش حاضر برای نخستین بار به تحلیل بازیگران کلیدی حکمروایی روستایی با استفاده از تکنیک مکتور توجه شده است.

چکیده طرح مسئله: امروزه افزایش جمعیت انسانی ضرورت روزافزونی برای اشغال زمین های پیرامون مناطق سکونتگاهی را به وجود آورده است که این نیاز با شاخص های ژئومورفیک هر منطقه ارتباط تنگاتنگی دارد. اگر روند ایجاد سکونتگاه های جدید بدون تناسب با ظرفیت ها و امکانات طبیعی شکل بگیرد، آثار و نتایج نامناسبی در فضای کالبدی-زیستی درون شهری از قبیل بروز مخاطرات طبیعی، برهم زدن تعادل محیط زیست و اختلال در امر خدمت رسانی را به وجود می آورد. براساس مطالعات مختلف، بین مؤلفه های ژئومورفولوژی و سکونتگاه های انسانی ارتباط نزدیکی وجود دارد. این مؤلفه ها گاهی سبب رشد و تبلور کانون های مدنی و پیدایش و گسترش سکونتگاه ها شده و گاهی نیز برای این کانون ها پرمخاطره جلوه و دافعه ایجاد کرده اند؛ بنابراین شناخت ویژگی های محیط طبیعی و توانمندی های لندفرم هایی سطح زمین برای تمیز و تشخیص نقاط مناسب و پایدار به منظور ایجاد و توسعه استقرارگاه انسانی اهمیت و ضرورت دارد. هدف: هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل نقش عوامل و مؤلفه های ژئومورفیک در شکل گیری، توسعه، تحول و الگوی استقرار سکونتگاه های پیرامون کوه بزرگ شیرکوه در منطقه خشک و گرم ایران مرکزی است. روش: برای انجام این پژوهش از نقشه های توپوگرافی و زمین شناسی، تصاویر گوگل ارث و مهم تر از همه مطالعات و مشاهدات میدانی بهره گرفته شد. روش انجام کار نیز پدیدارشناسی توصیفی بوده است. نتایج: نتایج این پژوهش، حاکی از الگوی متفاوت سکونتگاه ها در دامنه های شمالی و جنوبی و همچنین غربی و شرقی شیرکوه است به گونه ای که اغلب سکونتگاه های واقع در ارتفاعات بالای دامنه های جنوبی در خط تعادل آب و یخ، در محدوده ارتفاعی 2450-2550 متر و در دامنه های شمالی، این محدوده ارتفاعی بین 1700 تا 1650 متر متغیر است. تحلیل ها نشان دهنده آن بود که مهم ترین عامل ایجاد سکونتگاه ها در وهله نخست، لندفرم های یخچالی و در وهله بعد دریاچه های کواترنری (چاله های کویری کنونی) و سواحل آنها بوده است؛ در حالی که لندفرم های جریانی ازجمله تراس های رودخانه ای، مخروط های افکنه و دشت سرها، حتی با داشتن منابع آب به نسبت خوب، برخلاف اغلب مناطق دیگر ایران و جهان، نقشی در به وجود آمدن این سکونتگاه ها نداشته اند. استقرار بر روی لندفرم های یخچالی در ارتفاعات بالای 2000 متر به احتمال به دوره های بسیار خشک و گرم و استقرار در حاشیه چاله های کویری کنونی به دوره های سرد کواترنر پایانی برمی گردد. نوآوری: این پژوهش نشان دهنده آن بود که اگرچه براساس مطالعات قبلی اغلب مراکز سکونتگاهی ایران اعم از شهری یا روستایی، به ویژه در بخش های مرکزی و شرقی بر روی مخروط افکنه ها استقرار یافته اند (حتی برای سکونتگاه های پیش از تاریخ)، مخروط افکنه ها به دلیل بارش های شدید رگباری و شدت سیلاب ها در هیچ جای منطقه موردمطالعه، تا قبل از سه دهه گذشته، هرگز مورداستفاده برای ایجاد سکونتگاه قرار نگرفته است؛ همچنین مطالعه نشان دهنده آن بود که لندفرم های یخچالی ارتفاعات بالا، بنا بر دلایل خاص اقلیمی، مطلوب ترین مکان برای ایجاد و تحول سکونتگاه بوده است.