حسین صوراناری

گفتمان های هویتی روسیه (غرب گرایی، دولت گرایی و اوراسیاگرایی) در دوران پساشوروی با تولید نظام های معنایی، شیوه تفسیر مادی و انگاره ای نظام سیاسی این کشور از اوراسیا و منطقه گرایی اوراسیایی را تعیین کرده اند. این موضوع، فراتر از روند سازواری بی پایان رفتار منطقه ای روسیه با نظام های معنایی و گزاره های هویتی متفاوت، بازبینی و بازچینش مستمر فهرست دوستان/ دشمنان این کشور به ویژه در منطقه اوراسیا را در پی داشته است. به دلیل همسایگی مشترک ایران و روسیه با منطقه اوراسیا، مفهوم سازی های هویتی روسیه از ایران، بیش از همه، از چگونگی تولید و پردازش مادی- معنایی گفتمان های هویتی این کشور از منطقه اوراسیا تأثیر پذیرفته است. از جمله، تحت تأثیر تحول هویت پایه نگرش روسیه به اوراسیا و منطقه گرایی در آن، نقش های مفروض برای ایران در سیاست اوراسیایی روسیه و در نتیجه ترجیح دادن/ ندادن همکاری با آن در حوزه های موضوعی مختلف بارها دچار دگردیسی شده است. با وجود تفاوت در اندیشه ورزی هویتی و عمل سیاسی، قاعده رفتاری ابزارگرایانه با ایران، تولید مشترک گفتمان های هویتی روسیه بوده است. این قاعده رفتاری، نتیجه یادگیری اجتماعی از فرایندهای تعاملی میان تعریف های هویتی پیشینی و تجربه های هویتی پسینی بوده و امکان روندسازی و نهادینگی را از عملکرد اوراسیایی ایران گرفته است. از این رو، مشارکت ایران در منطقه گرایی های موجود اوراسیایی دستاورد اندکی داشته و ابتکار طرح های منطقه گرایانه جدید اوراسیایی از سوی این کشور نیز موفقیتی در پی نداشته است. نوشتار پیش رو، با هدف فهم «نقش گفتمان های هویتی روسیه در نقش یابی اوراسیایی ایران»، به دنبال راستی آزمایی انگاره مبتنی بر «نقش بازدارندگی این گفتمان ها بر نقش یابی اوراسیایی ایران»است.

منطقه گرایی اوراسیایی یک پدیده واحد از بازنمایی های سازه انگارانه متفاوتی در کلان گفتمان هویتی اوراسیاگرایی روسیه برخوردار بوده است. این بازنمایی ها، در کشاکش ارتباط ساختی دوسویه میان هویت و منافع روسیه تولید شده است. با توجه به شدت و عمق مرزگذاری های هویتی با دگرهای داخلی و خارجی در میان روایت های مختلف گفتمان هویتی اوراسیاگرایی، شکل های متفاوتی پیدا کرده است. برتری/ فروتری مستمر در جایگاه تعیین کنندگی روایت های مختلف اوراسیاگرایی، روسیه را به شکل بی وقفه ای درگیر فرایند سازوارسازی میان رفتار منطقه ای و نظام های معنایی کرده است. این موضوع، متناسب با ساخت- گسست یکسان انگاری یا دگرپنداری هویتی از منطقه گرایی اوراسیایی، اهمیت این فرایند و ترجیح های رفتاری نسبت به آن در سیاست خارجی روسیه را به ترتیب گرفتار چرخه های دوگانه فروگذاری/ تأکیدگذاری و همکاری جویی/ سلطه طلبی کرده است. مقاله پیش رو، در پاسخ به چرایی رخداد و تکرار این چرخه ها، با کاربست نظریه «منطقه گرایی سازه انگارانه انتقادی»، در پی ارزیابی راستی/ ناراستی این انگاره است که: بازنمایی های سازه انگارانه متفاوت از منطقه گرایی اوراسیایی در روایت های مختلف کلان گفتمان هویتی اوراسیاگرایی روسیه، موجب رفتارهای متفاوت در سیاست خارجی این کشور نسبت به منطقه گرایی اوراسیایی شده است. 

گفتمان های هویتی روسیه با فروپاشی اتحاد شوروی، در اطراف مرزهای این کشور با منطقه ای متشکل از دولت ها و مرزهای سرزمینی روبه رو شدند که پیش از این در قالب یک «ما» تعریف می شدند و اکنون باید به عنوان «آنها» باز تعریف شده و جایگاه آنها در پیوستار «خود- دیگری» روسیه مشخص می شد. این گفتمان ها در بازتعریف خود، بر دامنه ای از برداشت های مختلف از تداوم «ما بودگی» در دوران پساشوروی تا «دگرپنداری» و «غیریت سازی» از منطقه اوراسیا تأکید کرده اند. بسته به یکسان انگاری یا دگرپنداری هویتی، منطقه گرایی اوراسیایی در کلان گفتمان های هویتی روسیه (غرب گرایی، دولت گرایی و اوراسیاگرایی) بازنمایی های متفاوتی پیدا کرده و در نتیجه ترجیحات روسیه در این فرایند با چرخش های فروگذارانه و تأکیدگذارانه همراه شده است. این پژوهش در راستای علت یابی افت وخیزهای مشارکت روسیه در منطقه گرایی اوراسیایی، با کاربست نظریه «منطقه گرایی سازه انگارانه انتقادی»، بر این فرض تأکید دارد که «مناظره های هویتی در گفتمان های سیاست خارجی روسیه، علت چرخش های فروگذارانه و تأکیدگذارانه این کشور در ترجیح مشارکت در منطقه گرایی اوراسیایی بوده است».

از میان جمهوری های برآمده از فروپاشی اتحاد شوروی، جمهوری آذربایجان با توجه به هم جواری جغرافیایی، هم میراثی تاریخی- فرهنگی و همسانی مذهبی فرصتی ممتاز برای پیشبرد هدف های جمهوری اسلامی ایران و گسترش حوزه نفوذ آن در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز است؛ اما آنچه در عرصه عمل روی داد، شکل گیری تدریجی رابطه ای نه چندان دوستانه میان دو کشور بود که در بسیاری زمان ها با غیریت سازی و امنیتی سازی متقابل همراه بوده است. در کنار عوامل گوناگون، سازه های فرهنگی به ویژه مواریث مشترک فرهنگی نیز به سهم خود در تکوین این رابطه میان دو کشور نقش پررنگی بازی کرده اند. این نوشتار تلاشی است برای بررسی این پرسش که «آیا مواریث مشترک فرهنگی به جای واگرایی فرهنگی، می تواند میان ایران و جمهوری آذربایجان فهم متقابل را بهبود ببخشد و به همگرایی هرچه بیشتر دولت، ملت و منافع این دو کشور کمک کند؟» در پاسخ با کاربست نظریه «سازه انگاری فرهنگی» نشان داده خواهد شد که تمرکز بر نقش مواریث مشترک فرهنگی در ساخت اجتماعی واقعیت، می تواند به شکل گیری هویت جمعی مبتنی بر فرهنگ در رابطه دو کشور و به همگرایی عملکرد آن ها به عنوان یک «ما» کمک کند.

 اصولاً ماهیت پویای سرمایه داری همواره منجر به تغییرات مستمری می شود. اما آنچه که در دو سه دهه اخیر اتفاق افتاده است، مهم تر از آن هستند که بتوان آنها را صرفاً نتیجه پویایی شیوه تولید سرمایه دارانه دانست. ضمن آنکه هر گونه توصیف یا نظریه پردازی درباره این فرایندها در بستری جدا از بستر سرمایه دارانه و با نادیده گرفتن روابط اجتماعی سرمایه دارانه، تبیین درستی را به دنبال نخواهد داشت. به نظر می رسد مانوئل کاستلز با در نظرداشتن و کاربست این موارد توانسته است یک توصیف و تبیین مناسبی از تغییرات تکنولوژیکی جهان معاصر و آثار آن بر جامعه، اقتصاد، فرهنگ، سیاست و نهاد دولت-ملت ارائه دهد. فرضیه بنیادی وی این است که اطلاعات گرایی به عنوان یک پارادایم مسلط در جوامع امروزی، به یک ریخت شناسی و ساختار اجتماعی جدیدی منجر شده و در نتیجه جامعه جدیدی ظهور یافته است: جامعه شبکه ای. به بیان کاستلز در جامعه و جهان معاصر، همه جا می توان حضور شبکه ها را مشاهده کرد. این نوشتار ضمن معرفی دو مفهوم بنیادین جامعه و جهانی شدن شبکه ای در اندیشه های کاستلز، در تلاش است تا به بررسی ابعاد سیاسی شده تحلیل وی از جامعه و جهانی شدن شبکه ای بپردازد.