محمدابراهیم خلیفه شوشتری

إنّ أوزان البحور الشعریه التی ضبطها الخلیل بن أحمد الفراهیدی و حصرها فی سته عشر بحرًا لم تبق ثابته متحجره، بل خضعت لسنه التطور، إذ أوجد الشعراء بمرور الزمن فی کل بحر من هذه البحور تغییرًا إیقاعیًا أو وزنًا جدیدًا أو أکثر مع بقاء الأوزان الأصلیه علی ما کانت علیه دون حصول تغییر فیها، فکانت هذه الأوزان الجدیده مستحدثه ضمن الأوزان القدیمه التی ضبطها الخلیل بن أحمد و أحصاها، لذلک صارت تمثل التطور الذی طرأ علی البحور الشعریه. و لا شک أنّ دراسه هذه الأوزان و تقدیمها فی مقاله، قد یعین الدارسین العروضیین فی بحوثهم و تحقیقاتهم. و هذا ما قد تقوم به هذه المقاله.

إنَّ القیاس النحوی قد بلغ من السّعه و الشمول حداً استوعب فیه جمیع المواضیع النحویه، قال الکسائی: (من الرمل، والقافیه من المتدارک): إنَّما النحو قیاسٌ یُتبَعْ و به فی کلّ أمرٍ یُنتفَعْ و لا شک أنَّ هذه السعه تمنح القیاس النحوی أهمیه کبیره فی الدراسات النحویه الأصولیه، لذلک کان المؤمل من علماء النحو القدماء أن تدفعهم هذه الأهمیه القصوی إلی تحدید أطر القیاس الصحیح و تشخیص ضوابطه تشخیصاً دقیقاً، و أن تحدو بهم إلی الاجماع النسبیّ علی العمل بهذه الضوابط، لیحتذیها، و یهتدی بها الخلف من العلماء فی إجراء الأقیسه، و استخدامها استخداماً صحیحاً دون أن یُحمِّلَ إجراءُ الأقیسه علمَ النحو سلبیات هو فی غنی عنها. لکن، للأسف الشدید، لم یحصل ذلک ، إذ لم یحدثنا التاریخ باجماع علماء النحو علی ضوابط تعیّن القیاس الصحیح، لذلک ابتُلِیَ علم النحو بکثره الآراء المتضاربه التی کان کثیر منها ولید أقیسه غیرصحیحه. و إنَّ هذه المقاله التخصصیه تکفلت بدراسه أهم ضوابط القیاس الصحیح، و رصدها فی المصادر القدیمه الأصلیه، و لا شک أنَّ الالتزام بإجراء الأقیسه الصحیحه یلعب دوراً وظیفیاً فاعلاً فی الحد من الاجتهادات النحویه المستنده إلی أقیسه غیرصحیحه، و بذلک تقل الخلافات إلی حد کبیر. و إذا تحقق ذلک، فانه، بلاشک، عمل علمی خطیر، ینقذ النحو مما هو فیه، و یغلق الباب أمام الناقدین، و یستعید النحو أصالته و طراوته و حیویته، و هذا هو أحد طرق التیسیر العلمی و الإحیاء التراثی، لکنّ الذی یبدو أنَّ هذا العمل الجسیم لایقوی علیه إلاّ المتخصصون فی علم أصول النحو.

إنَّ لقیاس الشبه تعریفاً بسیطاً هو: أنه حمل شئ علی شئ بوجه شبهی معتبر لدی علماء النحو، فینتقل الحکم من المحمول علیه إلی المحمول. وقد بسط هذا القیاس نفوذه علی جمیع المواضیع النحویه والصرفیه، وکان له دور وظیفی مهم فی تعلیل الظواهر اللغویه، وفی کونه دلیلاً یستدل ب ه العلماء لدع م آرائه م، وغیر ذلک مما ستراه فی هذه المقاله مشروحاً، ولعل أهم سبب جعله یتمتع بهذا الدور الوظیفی الخطیر هو ما اتصف به من مزایا جعلته یحتل هذه المنزله بحیث لا یستطیع المتبحر فی علم أصول النحو أن یستغنی عنه. بل لابد له من تحصیله، وبذلک تتضح صعوبه مأخذه فضلاً عن الإحاطه به، وبأنواعه المتباینه، والتألیف فیها. والله تعالی أشکر علی أنْ مَنَّ علیَّ، بعد سنین طویله من المطالعه والتحقیق فی علم أصول النحو، بالاحاطه بجمیع أنواع القیاس، و أنْ خصصت القیاس بکتاب سیأخذ طریقه إلی الطبع قریباً إنْ شاء الله تعالی . والمهم أنَّ الدراسات النحویه الحدیثه مفتقره إلی دراسات قیاسیه عمیقه تعکس أهمیه علم أصول النحو، وترتفع بالدراسات النحویه إلی مستوی أعلی ومنزله علمیه أسمی. لذلک رأیت أنْ أخصص هذه المقاله لدراسه مجالات الدور الوظیفی التی لعبها قیاس الشبه، والاطلاع عن کثب علی أهمیتها. لذلک لا نتحدث هنا عن أرکان قیاس الشبه وأنواعه ومایشترط فی کل ذلک، وعلیه فمخاطبن ا به ذه المقال ه أولئ ک الذی ن انته وا م ن دراس ه قی اس الشب ه بأرکان ه وأن واع ه وشروطه ومزایاه.

لقد تنبه الباحثون القدماء الى وجود بعض عبارات قرآنیه متصله بما قبلها وما بعدها اتصالا معنویا، فهی مفتقره الى النص الذی هی فیه من جهه المعنى. لکنها تختلف عن عموم النص القرآن الکریم فی کونها موزونه باوزان البحور الشعریه، فدعاهم ذلک الى رصد هذه الظاهره ومتابعتها، وقد انتهى بهم ذلک الى ان هذه العبارات القرآنیه الموزونه تستغرق جمیع اوزان بحور الشعر العربی، لذلک ذکروا لکل بحر شعری عباره او اکثر اقتطعوها من وسط الکلام المعجز، الا انهم – کما یبدو – لم یذکروا للبحر المتدارک مثالا من تلک العبارات، لذلک کان من الطبیعی ان یفرض السؤال التالی نفسه: هل یمکن ان تکون هذه الظاهره دلیلا علمیا صحیحا على ان القرآن الکریم من نمط الشعر – کما ذهب الى ذلک بعض من یدعی العلم – او ان ذلک یدل على امر آخر؟ وانی سانقل – فیما یلی – تمهیدا لبیان الاجابه المبسوطه، اغلب تلک العبارات الموزونه ثم اتلوها ببیان اختلاف من مثلوا لکل بحر بعباره او اکثر منها، فی الغرض من قیامهم بهذا العمل الذی قد یبدو غریبا مفتقرا الى توجیه، ثم اذکر فی النهایه الادله العلمیه القاطعه التی تثبت ان القرآن الکریم لیس بشعر.

این مقاله پژوهشی است درباره ایرادات کتاب "القیاس النحوی" که اهم آنها در زیر می آید:اشکال اول: با اینکه موضوع اصلی کتاب «القیاس» است، اما نه آن را تعریف کرده و نه معنای اصطلاحی آن را ذکر نموده است.اشکال دوم: مولف محترم توضیح نداده است که چگونه عبدالله بن ابی ابی اسحاق قیاس را توسعه داد.اشکال سوم : مولف محترم از کتاب سیبویه متنی به عنوان مثال برای قیاس آورده است در حالی که این متن هیچ قیاسی ندارد.اشکال چهارم: مولف محترم ادعا کرده است که سیبویه از واژه های «غلط» و «خطا» به جای واژه «شاذ» استفاده کرده است در حالی که چنین نیست.اشکال پنجم: مولف محترم ادعا کرده است که قیاس سیبویه دو نوع است؛ در حالی که این کلام دقیق نیست.