مجید جعفریان

با اوج گیری فناوری های جدید در عصر مدرن، زیست انسانی متفاوت شد و انسان در جهان اجتماعی از یک مصرف کننده ساده به مصرف کننده ای متنوع و هدفِ مصرف تبدیل شد. مصرف کننده و عملکرد او پیش از این محدود به یک بازار بود؛ اما با ایجاد بازارها و محصولات جدید، گفتمان غالب بر مصرف کننده نیز متفاوت شد. در این میان، اخلاق به عنوان یک امر پایه و جهان شمول، ارتباط عمیق تری با کنش های انسانی در حوزه مصرف یافت و البته بی تأثیر از چنین تغییری هم نبود. این پژوهش به این پرسش پاسخ می دهد که در نظریه جامعه شناختی، اخلاق در مصرف چگونه قابل تبیین است. بررسی دیدگاه های جامعه شناختی با رویکردتوصیفی تحلیلی نشان می دهد اخلاق در مصرف سه وضعیت را پشت سر گذاشته است. نخست اینکه منابع سنتی نظیر دین و جامعه موجب واقعیت بخشی به اخلاق و مؤثربودنش در مصرف شده اند. دوم، اخلاق تحت تأثیر ساختارهای اجتماعی است و قوانین، آیین ها، هنجارها و زبان اخلاقی یک گروه، به جای اینکه فرد را تنها عامل در برساخت کنش های اخلاقی ناظر به خرید بداند، بر بینش هایی متمرکز است که ساختار به لحاظ اخلاقی بر فرد تحمیل می کند. در نهایت، لذت و سلیقه شخصی، دو پایه برای عینیت دادن به اخلاق مصرف گرای جهان مدرن و بافضیلت شمردن مصرف کننده در زمان مصرف هستند.  

کارکرد اصلی محصولات قرآنی در حوزه کودکان، انتقال معارف و آموزه های قرآنی با سبکی نوآورانه و خلاقانه است. محصولات قرآنی نظیر دیگر محصولات فرهنگی، در بازار تولید و توزیع می شوند. این پژوهش با رویکرد کیفی و روش تحلیل مضمون به دنبال کشف و برساخته کردن آسیب های فرایند تولید و توزیع این محصولات است. از این رو، براساس روش نمونه گیری هدفمند، 20 نفر از کنشگران اصلی این حوزه انتخاب شد و داده های پژوهش از طریق مصاحبه های عمیق و نیمه ساختاریافته جمع آوری گردید. براساس یافته های پژوهش، آسیب های فرایند تولید و توزیع محصولات قرآنی در هفت دسته و در سه بعد فرایندی، ساختاری و محیطی قرار دارد و در این عرصه ها قابل مشاهده است: تدوین اسناد بالادستی و آیین نامه های رسمی، سیاست گذاری و تعیین خط مشی های راهبردی، نظام سازی، سازوکار حمایت های مالی و بودجه ای، خلق دانش، خلاقیت و نوآوری، بازاریابی و نگرش های ناظر به محصول.

معیشت و به طور کلی، فعالیت های ناظر به کسب درآمد برای گذران زندگی، از مسائل مهم زیست انسانی است. بی تردید، تجربه معیشت برای طبقات، اصناف و گروه های مختلف اجتماعی بر حسب جایگاهی که در جامعه دارند، بسیار متفاوت است. طلاب از جمله گروه های مرجعی هستند که از دیرباز وضعیت معیشت آن ها نسبت به دیگر گروه های اجتماعی بیشتر موردتوجه عموم بوده است؛ چراکه از یک سو، طلبه به عنوان مبلّغ دین شناخته می شود و از او انتظار می رود به آنچه دارد قناعت کند و مانند بیشتر مردم جامعه، بلکه در سطحی پایین تر از آن ها زندگی کند. از سوی دیگر، شرایط و اقتضائات معیشتی ای بر جامعه ایران حاکم است که طلاب و خانواده های آن ها را درگیر مسائل سخت اقتصادی کرده است. با این حال، این دو سویگی به تزاحمات اخلاقی میان وضعیت معیشت طلاب و انجام وظیفه دینی-سازمانی آن ها در قبال جامعه منجر شده است. با این نگاه، هدف از این پژوهش پاسخ به این پرسش است که با توجه به گفتارهای طلاب، تزاحم های اخلاقی موجود بین وظیفه طلبگی و معشیت روزمره کدام است؟ رویکرد در این پژوهش، کیفی است و برای تحلیل داده ها از روش تحلیل مضمون استفاده شده است. بدین منظور، با بیست نفر از طلاب متأهل شاغل و غیرشاغل که به صورت نمونه گیری هدفمند انتخاب شده اند، مصاحبه نیم ساخت یافته انجام شده است. تحلیل مضامین نشان داد «وجدان کاری با مسئولیت اخلاقی مردانه»، «انگیزه شخصی برای طلبه شدن با انگیزه اقتصادی برای پیشرفت» و «حیثیت فردی با شرافت کار حرفه ای» در تزاحم اخلاقی هستند.

جامعه شناسی عمومی به منزله یک حوزه بین رشته ای بر دانش برخاسته از مردم و برای مردم تأکید کرده و معتقد به ارائه سیاست هایی برای تأمین رفاه عمومی جامعه است. اخلاق پژوهش نیز مدعی است پژوهشگر باید در مطالعه سوژه ها شیوه ای اخلاقی در پیش بگیرد. با این حال، از یک سو، جامعه شناسی عمومی قرار دارد که با مردم و پژوهش درباره آن ها ارتباط تنگاتنگ دارد و از سوی دیگر، این ارتباط، جامعه شناس را درگیر بخشی از مسائل اخلاقی می کند که محصول تعاملات پژوهشگر، مشارکت کنندگان، ذی نفعان و حامیان پژوهش است. این مقاله می کوشد به این پرسش پاسخ دهد که اساساً چه مسائل اخلاقی در حوزه پژوهش با نگاه جامعه شناسی عمومی وجود دارد که هدف آن بازگرداندن ارزش های اخلاقی به پژوهش های اجتماعی است. روش در این پژوهش، توصیفی– تحلیلی و داده های پژوهش مبتنی بر مطالعه منابع کتابخانه ای است. بررسی یافته های موجود نشان می دهد نگاه حداکثری به انتخاب مشارکت کنندگان، آزادی پژوهشگر در اظهار نظرهای علمی، درنظرگرفتن مزایای تحقیق و توجه به نظارت ناپذیری و پیامدهای ناگوار تأثیر پژوهش ها بر مشارکت کنندگان مستقیم، چهار مسئله اخلاقی مهمی است که می توان در حوزه پژوهش با نگاه جامعه شناسی عمومی طرح و پیگیری کرد.

گفت وگو با دیگری دینی از نتایج و رویدادهای مهمی است که در عرصه دینداری قابل تصور است. پس از انقلاب در ایران برخی سازمان ها و نهادهای دولتی و غیردولتی با این پیش فرض که پیشینه این سنخ از گفت وگوها در حوزه تمدن اسلامی وجود دارد، به این مسئله توجه کردند. بدون تردید، نمایندگان این نهادها در این سال ها با اتکا بر همین گفت وگوها در اثبات هویت اسلامی-  شیعی با ادیان دیگر و به ویژه مسیحیت کاتولیک، کسب تجربه کرده اند. این پژوهش با رویکردی کیفی می کوشد با تحلیل مضمون گفتارهای ناظر به ذهنیت و تجربه این افراد به این پرسش پاسخ دهد که اساساً کنشگران با ابتناءی بر رویکرد درون دینی که مبناگرای سنتی اتخاذ می کند، چگونه به دیگری دینی نگریسته و چه تفسیری از گفت وگو با «آن دیگری» ارائه می کند. بدین منظور، داده های میدانی به روش نمونه گیری هدفمند و در مصاحبه نیمه ساختار یافته با 15 نفر از کنشگران این عرصه گردآوری شد. تحلیل مضامین گفتارها نشان داد که از نگاه مبناگرای سنتی، گفت وگو با دیگری دینی در مواجهه با دیگری دینی حقانیت را مقدم بر همسان نگری مذهبی کرده، جهان گری دینی را به عنوان یک اصل ثابت در گفت وگوها پذیرفته و تلاش می کند با مشروعیت بخشی سیاسی- دینی به دیگری مسیر گفت وگوهای دینی را از پیش تعیین کند.

بی تردید، دروغ از مهم ترین رذائل اخلاقی است و در مقابل آن صداقت و راستی قرار دارد. همواره، هم در جهان شرق و هم در جهان غرب، اندیشمندان بسیاری (اعم از ایدئولوژیست های دینی و غیردینی) صداقت را یک حقیقت انسانی برشمرده، از آن دفاع کرده و در نصایح و لطائف اخلاقی، پیروان خود را از دروغ برحذر داشته اند. با این حال، پژوهش های گسترده ای با رویکردهای مختلف دینی، فلسفی و معرفت شناختی، جامعه شناختی و روان شناختی درباره مفهوم شناسی دروغ انجام و استدلال های متعددی برای آن ارائه شده است. آنچه در این گفتگو درباره آن سخن می رود، مفهوم شناسی دروغ از نگاه اندیشمندان غربی و اسلامی و اثبات همخوانی هر دو نگاه درباره این مفهوم است. این گفتگو با رویکردی مقایسه ای نشان می دهد با تحولی که در قرن بیستم در معنی دروغ ایجاد شده است، هم غربی ها و هم اندیشمندان اسلامی، قصد فریب را در معنی دروغ دخیل ندانسته اند. غربی ها برای اثبات مدعای خود به واژه اظهارکردن و اندیشمندان اسلامی به واژه اخبار/ گزارش دادن استناد کرده اند. وجه مشترک دو دیدگاه این است که هر دو واژه و تبیین ارتباط معناشناختی آن ها با دروغ، مفاهیم شوخی، لطیفه، طنز و تئاتر را به خوبی از گستره معنایی دروغ خارج می کنند.

رشد معنوی- اخلاقی از اساسی ترین مفاهیم در مطالعات روان شناسی دین است. روان شناسان از زمان جی. استنلی هال همواره بر اهمیت دوران کودکی دررشد معنوی و اخلاقی آدمی تأکید کرده اند. آن ها بر این باورند که اگرمعنویت و اخلاقی زیستن به معنی اشتیاق به تعالی و معنا تلقی شود، بی تردید کودکان طبیعت اخلاقی و معنوی نیرومندی دارند؛ چرا که کودکان در جستجوی  معنا و تعالی اند و به نوعی این تجربه بر دوره بزرگسالی آن ها نیز تأثیرگذار خواهد بود. با این حال، این پرسش مطرح می شود که طبق پژوهش هایی  که دراین باره انجام شده است، چه عواملی بر ارتقاء چنین رشدی در   کودکان تأثیرگذار بوده است؟ این پژوهش با روش مطالعه مروری به دنبال  کشف چگونگی رشد معنوی و اخلاقی در کودکان براساس پژوهش های  تجربی است که عمدتاً در کشورهای غربی انجام شده است. برای انجام  این پژوهش، کلیدواژه های معنویت کودک، اخلاق کودک، رشد معنوی و اخلاقی کودک در مطالعاتی که در سال های 1990 تا 2003 انجام و در پایگاه های اطلاعاتی چون Science Direct، Wiley Online Library، google scholar، libgen  ثبت شده است، جستجو شد. تحلیل ها نشان داد جامعه پذیری دینی، دلبستگی های کودک به والدینِ معنوی- اخلاقی و کمک به اصلاح تصویری که کودک از خدا دارد، مهم ترین عواملی هستند که در این پژوهش ها برای ارتقاء و افزایش رشد معنوی- اخلاقی کودکان و تأثیر آن در دوران بزرگسالی برجسته شده اند.

بیش از 30 سال است که حضور در اجلاس ها و سمپوزیوم های گفت وگوهای بین ادیان در دستور کار برخی از سازمان ها و نهادهای دینی و اجتماعی ایران قرار گرفته است. کنشگران فعالیت کننده، ازنظر دانش و تجربه و نیز رویکردهای متفاوتی که برگزیدند، منبع مهمی برای تحلیل به شمار می روند. این پژوهش می کوشد به فهم دانش و تجربه کنشگران و تفسیر انتقادی آنها به گفت وگوی بین ادیان بپردازد و با ساخت و نظام مندسازی مضامین فراگیر مرتبط با آن، تحلیلی روشمند از آن ارائه دهد. از این نظر، این پژوهش با رویکردی توصیفی تحلیلی و با روش کیفی انجام شده است. بدین منظور، در کنار یافته های نظری سعی شد با استفاده از تکنیک مصاحبه نیم ساخت یافته، داده های تجربی گردآوری شود. روش نمونه گیری، هدفمند و معیار اشباع نظری مصاحبه با 15 نفر از فعالان این حوزه است. در تحلیل مضامین، مشخص شد نگاه انتقادیون به گفت وگو و دیگری، برون دینی است. گفت وگو را به مثابه امری اخلاقی و نه صرفاً دینی در نظر گرفته اند. بین معنای الهیاتی و معنای عمومی از گفت وگو تفاوت قائل اند. نگاه قدرت و حاکمیتی به گفت وگو و دولتی شدن این سنخ از گفت وگوها نقد کرده اند و الهیات گرایی را مانع جدی برای آن می دانند.

امروزه برنامه های نرم افزاری به مثابه ساختاری تعیّن بخش نقش اساسی در ساحت های گوناگون زندگی انسان ها ایفا کرده اند. بخشی از نرم افزارهای تولید شده ناظر به معارف قرآنی است که از سوی بسیاری از مؤسسات قرآنی، تولید و در جهت فهم بهتر قرآن کریم در دسترس دین داران و فرزندان آن ها قرار می گیرد. این پژوهش با استفاده از رویکرد برساخت گرایی اجتماعی به کاوش در تأثیر این نرم افزارها به عنوان بستری برای شکل گیری فهم قرآنی کودکان 6 تا 12 سال می پردازد. رویکرد در این پژوهش کیفی است و از روش زمینه ای برای تحلیل داده های استفاده شده است. داده های کیفی با استفاده از روش مشاهده آزاد و تکنیک مصاحبه نیم ساخت یافته گردآوری شده اند. براساس روش نمونه گیری کیفی هدفمند و نیز معیار اشباع نظری، 20 نفر از مادرانی که از نر م افزارهای قرآنی آموزشی دو فرشته آسمانی و صبا استفاده می کنند در این مطالعه شرکت داده شده و نگاه آن ها به تأثیر این نرم افزارها بر فهم معارف قرآنی کودکان شان مورد کاوش قرار گرفت. یافته های به دست آمده شامل پنج مقوله عمده به شرح زیر می باشند: تسهیل گری، مثبت نگری، فکر تعمیم یافته، ساخت هنجارمند، توانمندسازی. مقوله هسته این بررسی نیز «نگرش استعلایی» است که سایر مقولات عمده را در بر می گیرد.

گفتگو در بین انسان ها را باید با تاریخ پیدایش بشر پیوند زد. انسان ها، چون واجد زبان هستند، گفتگو را مسلط بر حوزه های مختلف زندگی روزمره شان کرده و تعاملات اجتماعی شان را با گفتگو امکان پذیر می سازند. از جمله گفتگوها، گفتگوهای بینادینی است که در برخی از آموزه های ادیان به نحو صریح و یا ضمنی به آن اشاره شده است. این مفهوم و بحث های پیرامون آن به سبب نقش بازدارندگی اش در دورکردن انسان ها از خشونت و دست آویز قرارگرفتن آن توسط برخی از قدرت های برتر در بین و پس از جنگ جهانی دوم، در سطح جهان فراگیر شد و جایگاه برجسته ای در حوزه های مهم سیاسی، اجتماعی و حتی اقتصادی به دست آورد. در ایرانِ پس از انقلاب نیز، به سبب ظهور تحولات ساختاری دین در حوزه عمومی، بحث از گفتگوی ادیان شکل سازنده ای به خود گرفت. همین امر موجب شکل گیری و طرح دیدگاه های گوناگون از سوی اندیشمندان دینی در جامعه ایران گردید. در این مقاله تلاش می شود با کاوش در گفتارها و نوشتارهای ناظر به گفتگوی بینادینی در ایران، فرایند نظری سه دیدگاه؛ یعنی گفتگو به مثابه کنشی تعامل محور، ضرورت محور و زمینه محور بررسی شود.