فهیمه شکیبا

سقوط سلسله صفویه در سال 1135ه.ق، ناشی از بحران های اقتصادی، سیاسی، نظامی و ایدئولوژیکی؛ زمینه را برای نیروهای موازی قبیله ای باز کرد؛ یکی از مهم ترین مسائل این دوره تأثیر اوضاع نابسامان سیاسی اجتماعی بر اقتصاد جامعه است. بی ثباتی سیاسی، هرج ومرج، استقرار نظام ملوک الطوایفی در مدت کوتاهِ سروری افغان ها جامعه ایران را درگیر مسائلی کرد و از همه مهم تر اینکه حیات اقتصادی ایران را تحت تأثیر خود قرار داد. سؤال اصلی نوشتار حاضر این است که اقتصاد ایران در دوره افغان ها چگونه از عوامل سیاسی اجتماعی تأثیر پذیرفته و دچار رکود و انحطاط شده است؟ به منظور یافت پاسخ این پرسش با تکیه بر روش توصیفی تبیینی، شرایط اقتصادی و تأثیر عوامل سیاسی اجتماعی بر وضع موجود بررسی شد و چنین به نظر رسید که نبود ثبات و امنیت سیاسی، پیدایش مراکز متعدد قدرت، اخذ مالیات های سنگین، ناامنی راه ها، قتل و غارت و کاهش جمعیت فعال کشور منجر به رکود و انحطاط اقتصادی و توقف تولید و تجارت داخلی و خارجی در دوره افغان ها شده است.

سرگذشت و پیامد سرپیچی جمشید از پیشنهاد اهوره مزدا در فرگرد دوم وندیداد آمده و برای همه شناخته شدهاست. با وجود این، محتوای اصلی این پیشنهاد که جمشید آن را نپذیرفت و دلایل رد آن باز بحث انگیز است. رایج ترین تعبیر این است که جمشید وظیفهٔ موبدی (به خاطر سپردن و بردن دین مزدیسنی) و نیز وظیفهٔ پادشاهی را، که اهوره مزدا به او پیشنهاد کرده است، نمی پذیرد. این تفسیر از آن رو شکل گرفته است که دینا را «دین» دانسته اند. ترجمهٔ این واژه در سال های اخیر، خصوصاً در بسیاری از آثار کلنز، کاملاً متفاوت است. برای روشن کردن این موضوع، لازم است مجدد به بررسی پیشنهاد اهوره مزدا و نپذیرفتن جمشید بپردازیم. کلنز و پانایینو هم در آثار خود به این موضوع توجه کرده اند. بنابر نظر کلنز، «دین» که جمشید آن را نپذیرفت «شیوه های آیینی را دربر می گیرد و به شخص این اطمینان را می دهد که جاودانگی دینا و روان را پس از مرگ برای او به وجود می آورد» . بر اساس نظر پانایینو ، جمشید پیوند با دینا را پس از مرگ نمی پذیرد. هیچ یک از این دو استنباط بین سرپیچی جمشید از پیشنهاد اهوره مزدا و پیامد آن ارتباط برقرار نمی کند: جاودانگی محدود در زمان، قرارگرفتن روی زمین، در جای خود، و ساخت ور. با وجود این، داستان فرگرد دوم وندیداد کاملاً منسجم و یکپارچه است. جمشید (به سبب ناشایستگی) از به کار بردن شیوه های آیینی، که سبب جاودانگی پس از مرگ در جهان خدایان می شود، دوری می کند. بنابراین، در جستجوی مکانی است که از آفریدگان استقبال شود و از این طریق بتواند جاودانگی را به دست آورد: بنابر این، ابتدا زمین را بی حدومرز گسترش می دهد،پس از شکست خوردن ور را می سازد. مقایسهٔ این داستان با داستان ودایی valá- سبب می شود رابطه ای تنگاتنگ بین ناشایستگی جمشید در بردن دین و نقش او در ساخت ور قائل شویم.