نیما ولی بیگ

آدمیان برای برقراری ارتباط با یکدیگر و محیط پیرامون از راه های گوناگون استفاده می کنند، یکی از این راه ها استفاده از حواس بینایی است. مکتب روانشناسی گشتالت در زمینه ادراک بصری بسیار تأثیرگذار است چرا که دستگاه عصبی انسان ساده ترین طرح در هر وضعیت را بر می گزیند و این امر در هندسه نقوش آجری نیز قابل مشاهده است و تحلیل آن می تواند ساختار بصری نقوش آجرکاری را آشکار سازد. در واقع رویکرد گشتالت راهکاری جهت چگونگی تاثیر نحوه و زاویه چینش و نوع آجرهای به کار رفته و همچنین نحوه توزیع رنگ ها بر ادراک بصری پشت بقل ایوان های مسجد حکیم اصفهان به شکل معناداری ارائه می دهد. در این زمینه پژوهشگران دیگر ادراک بصری را در تابلوهای نقاشی و نقاشی های خیابانی بررسی کرده اند و از دیدگاه هندسه نقوش آجرکاری و با در نظر کرفتن گشتالت بررسی نشده است. این مقایسه برای نخستین بار ادراک بصری را از دیدگاه هندسه نقوش آجرکاری پشت بقل ایوان های مسجد حکیم با رویکرد گشتالت مورد بررسی قرار می دهد. روش تحقیق پژوهش از نوع کیفی و براساس هدف کاربردی است و به تحلیل ادراک بصری هندسه نقوش آجرکاری برپایه اطلاعات کتابخانه ای و میدانی می پردازد. به این ترتیب ابتدا داده های پژوهش در زمینه ساختار بصری و هندسه نقوش آجرکاری استخراج شده و سپس تحلیل ها براساس قوانین گشتالت بر روی نقوش انجام می گیرد. در نتیجه تحلیل های انجام شده مشاهده شد که قوانین گشتالت به میزان زیادی در هندسه نقوش آجرکاری وجود دارد.

ستون، عنصری سازه ای است که به منظور انتقال نیروهای عمودی از تیرها و طاق ها به کار گرفته می شود. ستون ها در گذر زمان، از نظر ساختار شکلی، تغییرات فراوانی کرده اند. تحلیل شکلی اجزای ستون ها می تواند ویژگی های هندسه نهفته در این ستون ها را آشکار سازد. شناخت فرم های هندسی ستون های سنگی، می تواند یکی از راهکارهای مناسب در جهت احیا و مرمت این عناصر ارزشمند باشد. اندازه و فرم قلمه، پایه و سرستون، به شکل مستقیم در شکل گیری فرم نهایی ستون های سنگی پس از اسلام در ایران تأثیرگذار بوده است. در پژوهش های پیشین، نویسندگان به ویژگی های زیباشناسی و جنبه های نمادین و گونه شناسی ستون های پس از اسلام پرداخته اند؛ در این مقاله برای نخستین بار تأثیر عامل هندسه بر ساختار فرمی، مورد تحلیل قرار خواهد گرفت. این مقاله بر آن است تا نقش هندسه در فرم نهایی ستون های بناهای عمومی بعد از اسلام را موردبررسی قرار دهد. در این پژوهش با استفاده از شیوه توصیفی - تحلیلی و با بررسی میدانی، شامل برداشت مستقیم از بناها و مطالعات کتابخانه ای پس از ارائه تعاریف ستون و انواع آن با استفاده از برداشت های میدانی، فرم اجزای ستون و شکل تهرنگ ها و گونه شناسی اجزای ستون (پایه، قلمه و سرستون)، مورد دسته بندی و سپس تحلیل قرارگرفته است. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که در شکل گیری پایه، قلمه و سرستون های سنگی در بناهای عمومی بعد از اسلام در ایران عموماً از فرم ها و احجام افلاطونی و یا ترکیبی از چند حجم افلاطونی استفاده شده است، به گونه ای که حتی در سرستون هایی که شکلی پیچیده و پرتزئینی دارند نیز این احجام استفاده شده است. همچنین در شکل نهایی ستون، همه اجزای آن، تابع شکل تهرنگ و یا کارشیو فضا هستند.

انسان ها همواره در حال دریافت اطلاعات از محیط اطراف خود هستند. در معماری بخش اعظمی از این پیام ها از طریق تزیینات در اختیار مخاطب قرار می گیرد. این تزیینات دارای هندسه های ارزشمندی است که هرکدام ویژگی های متفاوتی دارد و تحلیل این فنون و ویژگی ها سبب خوانش طرح و درک علل ادراکات بصری متفاوت است. در واقع فنون بصری به شکل مستقیم از نحوه چینش آجرها و چگونگی ترکیب آجر و کاشی و نحوه توزیع رنگ ها در طرح و همچنین نوع گره تاثیر می پذیرد. پژوهشگران دیگر فنون بصری را از دیدگاه ساختار کالبدی بنا و ترکیب بندی در نقاشی ها بررسی کرده اند. این مقاله برای نخستین بار فنون بصری را از دیدگاه هندسه نقوش آجرکاری پشت بقل ایوان های مسجد حکیم اصفهان مورد بررسی قرار می دهد. روش تحقیق پژوهش از دیدگاه چیستی، کیفی و براساس هدف، کاربردی است. داده های این پژوهش به روش کتابخانه ای و میدانی گردآوری شده است. جستار پیش روی برآن است تا تأثیر هندسه نقوش آجرکاری بر فنون بصری را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. این پژوهش ابتدا به مدل سازی نمونه های مورد بررسی پرداخته و فنون بصری مورد نیاز را استخراج کرده و سپس با تجزیه طرح ها به بازنمایی ویژگی های فنون بصری نهفته در دو قالب کلی تعادل و نظم خواهد پرداخت. بررسی های انجام شده آشکار ساخت که چینش های گوناگون(اندازه و زاویه چینش آجر)، ترکیب رنگ های متفاوت و ادغام آجر و کاشی باعث پدید آمدن فنون بصری گوناگون در چهارچوب تعادل و نظم شده است.

معماری گذشته ایران بر پایه هندسه بنا شده که از ویژگی های بارز آن تزیین و نقش بندی سطوح است. معمار ایرانی همواره سعی در پرهیز از بیهودگی و بهینه سازی مصالح مورد استفاده داشته است. با شناخت و تحلیل گره های کاشی کاری از لحاظ فرم و هندسه می توان به ساختار فرمی و نحوة اجرای آنها پی برد. در این راستا، اصفهان ازجمله شهرهای ایران است که تنوع کاشی کاری ها در مساجد آن بسیار چشمگیر است. فرض بنیادین این پژوهش آن است که، روابط حسابی و هندسی، به شکل مستقیم در ویژگی های اجرایی کاشی کاری ها و صرفه جویی مصالح تأثیرگذار است. با نگاهی به تلاش های دیگر پژوهشگران مشخص شد تاکنون بیشتر به مفاهیم نمادین و شیوه های ترسیمی گره های کاشی کاری ایرانی پرداخته شده است. اکثر بررسی های انجام شده در این زمینه بر روی مسجدهای شاخص بوده است. این پژوهش بر آن است، بر روی مسجدهایی کمتر شناخته شده کار کنند.در این خصوص، دو مسجد خیاط ها و مسجد ذوالفقار نیم آورد - که در عهد حکومت صفویه بنا شده، مورد بررسی قرار گرفتند. این تحقیق برای نخستین بار به بررسی خصوصیات هندسی، مقدار کاشی های مصرفی و میزان نیروی کار در سطوح کاشی کاری مسجدها پرداخته است. با بررسی های کتابخانه ای، ترسیمی و تحلیلی، میزان نیروی کار و کاشی های مورد استفاده در این دو مسجد مشخص شد. این نوشتار درصدد شناخت و آشکار ساختن تسلط هنرمند و معمار ایرانی به هنر، علم حساب و هندسه است. این بناها دارای نقوش آجری و کاشی کاری متنوعی هستند.گره ها از عناصر فرمی ( مهره ها) تشکیل شده اند که هرکدام دارای ویژگی های هندسی مختص خود هستند. با بررسی تک به تک این مهره ها در زمینة گره چینی می توان نسبت های به کاررفته در آنها را تعیین کرد. با توجه به یافته های این پژوهش تأثیر اندازه و شکل بر میزان نیروی کار مصرفی و مصالح مورد استفاده به طور بارز مشخص شد. برخی از گره های پرکاربرد، در مسجد خیاط ها و ذوالفقار نیم آورد آشکار شد. همچنین می توان گامی در جهت تداوم هنر گره چینی و تزیینات کاشی کاری ایرانی برداشت.

خصوصیات کالبدی اجزا، معیاری است برای دسته بندی ویژگی های مساجد نخستین ایرانی و آشکار ساختن شباهت ها و تفاوت های آن ها. مطالعه مقایسه ای این ویژگی ها راهکاری برای تحلیل چگونگی و چرایی تفاوت های مساجد قرون نخست تا چهارم ایران و تفاوت های کالبدین اجزای آن ها ارائه می دهد. بررسی این خصوصیات کالبدین براساس کاربرد عناصر بصری و مطالعه مقایسه ای آن ها به منظور دسته بندی ویژگی های نخستین مساجد ایرانی تاکنون به شکل روشمند صورت نگرفته است. در این پژوهش، که داده اندوزی در آن براساس مطالعات کتابخانه ای و میدانی بوده، ده مسجد از مساجد باقیمانده از سده های یکم تا چهارم هجری در ایران بررسی شده است. بنا به یافته های پژوهش، سه فرم اصلی مساجد نخستین ایران بر اساس عناصر تشکیل دهنده پلان و بررسی مفاهیم بصری در نمونه ها آشکار شده است. این یافته ها همچنین، تفاوت های آشکاری در بخش های جزئی تر نخستین مساجد را نشان می دهند.