شفق توکلی

در معماری بومی ایران یکی از اصول طراحی فضاهای شهری مردم واری بوده است. معمار ایرانی همیشه نیازها و خواست های انسان را درنظر می گرفته است. معمار گذشته براساس اقلیم موردنظر فضای معماری را درجهت فراهم کردن آسایش انسان طراحی می کرده است. باتوجه به اینکه از ویژگی های معماری اقلیم گرم وخشک ایران آفتاب سوزان و درجه حرارتی بالاست، یکی از تمهیداتی که معمار گذشته درجهت سایه اندازی در گذرها طراحی و ساخته است، سابات ها هستند. سابات ها ساختارهایی در کوچه ها و گذرها هستند که بخشی از معبر را سرپوشیده کرده و همچنین این عناصر اقلیمی علاوه بر مطلوب ساختن شرایط زیستی، در مقاوم سازی ساختمان های دو طرف گذرها نقش داشته اند. با مطالعه و بررسی پیرامون ساختار کالبدی این عناصر اقلیمی-سازه ای می توان بخشی از دانش نهفته شده فراموش شده معماران گذشته ایران را نمایان ساخت و همچنین در شهرسازی امروزی از این عناصر بومی پایدار الگوبرداری کرد و بهره گرفت. بین هندسه و کالبد معماری سابات های محله فهادان یزد، رابطه معنی دار و مستقیمی وجود دارد. براساس مرور ادبیات، موضوع این پژوهش و بررسی های انجام گرفته، تاکنون برروی مفهوم سابات به عنوان عنصری اقلیمی، بررسی میزان پایداری آن در گذرها و گونه شناسی در شهرهایی چون اصفهان، یزد، دزفول و شوشتر صورت گرفته است. این نوشتار برای نخستین بار ویژگی های هندسی، معماری سابات های محله فهادان یزد را مورد ارزیابی قرار داده است. پژوهش حاضر براساس هدف، بنیادی-کاربردی و به روش استدلال استقرایی داده ها به اثبات رسیده است. گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای، میدانی و ترسیمی انجام شده و این مقاله بر آن است تا تأثیر هندسه بر کالبد و شکل معمارانه سابات های محله موردنظر را مورد تحلیل قرار دهد. براساس یافته های این تحقیق آشکار شد که هندسه به عنوان عاملی تأثیرگذار بر کالبد معماری سابات های محله فهادان یزد است. نقشه سابات های موردمطالعه از مستطیل کامل ایرانی و یا دیگر نسبت های آن پیروی می کنند. بیشتر سابات های انتخابی در این محله ازلحاظ کشیدگی نقشه درجهت شمالی-جنوبی قرار گرفته اند. بیشترین تعداد سابات ها ازلحاظ مکانی در وسط گذر واقع شده اند، همچنین هندسه قوس آن ها بیشترین تعداد به صورت مازه دار است.

معماری گذشته ایران بر پایه هندسه بنا شده که از ویژگی های بارز آن تزیین و نقش بندی سطوح است. معمار ایرانی همواره سعی در پرهیز از بیهودگی و بهینه سازی مصالح مورد استفاده داشته است. با شناخت و تحلیل گره های کاشی کاری از لحاظ فرم و هندسه می توان به ساختار فرمی و نحوة اجرای آنها پی برد. در این راستا، اصفهان ازجمله شهرهای ایران است که تنوع کاشی کاری ها در مساجد آن بسیار چشمگیر است. فرض بنیادین این پژوهش آن است که، روابط حسابی و هندسی، به شکل مستقیم در ویژگی های اجرایی کاشی کاری ها و صرفه جویی مصالح تأثیرگذار است. با نگاهی به تلاش های دیگر پژوهشگران مشخص شد تاکنون بیشتر به مفاهیم نمادین و شیوه های ترسیمی گره های کاشی کاری ایرانی پرداخته شده است. اکثر بررسی های انجام شده در این زمینه بر روی مسجدهای شاخص بوده است. این پژوهش بر آن است، بر روی مسجدهایی کمتر شناخته شده کار کنند.در این خصوص، دو مسجد خیاط ها و مسجد ذوالفقار نیم آورد - که در عهد حکومت صفویه بنا شده، مورد بررسی قرار گرفتند. این تحقیق برای نخستین بار به بررسی خصوصیات هندسی، مقدار کاشی های مصرفی و میزان نیروی کار در سطوح کاشی کاری مسجدها پرداخته است. با بررسی های کتابخانه ای، ترسیمی و تحلیلی، میزان نیروی کار و کاشی های مورد استفاده در این دو مسجد مشخص شد. این نوشتار درصدد شناخت و آشکار ساختن تسلط هنرمند و معمار ایرانی به هنر، علم حساب و هندسه است. این بناها دارای نقوش آجری و کاشی کاری متنوعی هستند.گره ها از عناصر فرمی ( مهره ها) تشکیل شده اند که هرکدام دارای ویژگی های هندسی مختص خود هستند. با بررسی تک به تک این مهره ها در زمینة گره چینی می توان نسبت های به کاررفته در آنها را تعیین کرد. با توجه به یافته های این پژوهش تأثیر اندازه و شکل بر میزان نیروی کار مصرفی و مصالح مورد استفاده به طور بارز مشخص شد. برخی از گره های پرکاربرد، در مسجد خیاط ها و ذوالفقار نیم آورد آشکار شد. همچنین می توان گامی در جهت تداوم هنر گره چینی و تزیینات کاشی کاری ایرانی برداشت.