محمد خزایی

سرزمین ایران تجلی گاه تفکراتی عمیق است که گاه نمود بصری یافته است. فرّه، به عنوان یکی از این تفکرات، نیرویی مافوق بشری با مفهوم دینی بوده که در دور ه ساسانیان نمود تصویری یافته است. این پژوهش با هدف تحلیل منشأ و ش اخصه های بصری نمادهای جانوری فرّه به سوالات این مطالعه پاسخ داده است: فرّه چه جایگاهی در نظام هنری ساسانی دارد؟ این تفکر در قالب چه جانورانی جلوه گر شده است؟ چه سنت خاصی در ترسیم این نمادها جهت برقراری پیوند بصری وجود دارد؟ روش تحقیق در این مقاله توصیفی-تحلیلی است و شیوه جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی است. مطابق نتیجه این پژوهش، فرّه به عنوان عامل تحکیم بخش در قدرت شاهی بصورت سه جانور سیمرغ، عقاب و قوچ متجلی شده است. طبق مطالعات بصری صورت گرفته، این نمادها پیرو الگوی ترسیمی مشترکی هستند که آنها را می توان از ویژگی های مسلم فرّه دانست. بدین شرح، بال به عنوان عنصر اساسی در پیکر این جانوران، مزّین بودن این عوامل به نقوش تزئینی و همچنین وقار شاهانه آنها، بیانگر پیوند معنایی شان با مفهوم قدرت برتر است.  

آشنایی زدایی از بارزترین روش های خلاقیت در گرافیک است. این رویکرد عادت های بصری ما را که در طول زمان شکل گرفته، دگرگون می کند و موجب ایجاد شگفتی در مخاطب می شود. بهره گیری از آشنایی زدایی در هنرهای تجسّمی و بصری منجر به آفرینش مفاهیمی کاملاً نو می شود. آشنایی زدایی از کارآمدترین، مؤثرترین و خلاقانه ترین روش های ایجاد ارتباط در طراحی گرافیک و به ویژه طراحی پوستر است. طراح گرافیک با استفاده از شگردهای آشنایی زدایی تحت عنوان آرایه های بصری از جمله: هم جوشی، هم جواری، جانشینی، تغییر عملکرد، حذف، جان بخشی، طنز، اغراق و غیره، از ترکیب ها و دگرگونی های بصری به طور عمدی و ماهرانه برای رسیدن به یک معنی جدید استفاده می کند. این تحقیق به شیوه ی توصیفی- تحلیلی و با هدف شناخت هر چه بیشتر و بهتر آرایه های بصری در طراحی گرافیک و نمود استفاده از آن ها در پوسترهای "میشل باتوری¹^" انجام پذیرفته است و تلاش شده است تا با مطالعه و بررسی آثار موجود این هنرمند به این پرسش ها پاسخ دهیم: آیا آشنایی زدایی از جمله روش های خلاقانه در طراحی پوستر است و میشل باتوری از کدام آرایه های بصری برای خلق پوسترهایش استفاده می کند؟ نتایج حاصل از این پژوهش گویای این حقیقت است که آشنایی زدایی از مؤثرترین و خلاقانه ترین شیوه های القای پیام در طراحی گرافیک است، همچنین هم جوشی پرکاربردترین آرایه بصری در آثار میشل باتوری است. میشل باتوری از شاخص ترین افرادی است که پوسترهایش را بر مبنای آشنایی زدایی می سازد و با بهره گیری از آرایه های بصری، یکی از موفق ترین و محبوب ترین طراحان گرافیک جهان با بیانی پیچیده همراه با نوآوری و خاطره انگیزی است.

اساس گرافیک برمبنای ارتباط آسان با مخاطب دریک فرآیند خلاقانه و تأثیرگذار است. شاخه های متنوعی چون صفحه آرایی، طراحی نشانه، تصویرسازی، بسته بندی کالاهای تجاری و فرهنگی، طراحی صفحات وب، بخشی از عملکرد طراحی گرافیک است که برای ایفای سه کارکرد عمدة آن یعنی، اطلاع رسانی و آموزش، معرفی و هویت نمایی، عرضه و تبلیغات به کار گرفته می شوند. هرکدام از این کارکردها به گونه ای خاص در ارتباط با مخاطب نقش آفرینی می کنند. گرافیک هم به مانند دیگر رسانه های بصری پیام های خود را به سه شیوة بیانی، چون بازنمایی یا شبیه سازی طبیعت، انتزاعی ونمادین، ارسال می کند. ازآنجاکه شیوة انتقال پیام ها بسته به نوع اثر گرافیک و محتوی آن متفاوت است، مقاة حاضر، پژوهشی است پیرامون کاربرد بیان بازنمایی و چرایی استفاده از آن در آثار گرافیک. موضوع این مقاله شناخت بیان بازنمایی، انواع و نقش آن در آثار گرافیک است. هدف این مقاله، شناخت چند و چون شیوه های ارتباط و نقش آنها در آثار ارتباط تصویری به منظور آشنایی بیشتر علاقه مندان و دانشجویان این رشته است. این پژوهش از جهتی که مفهوم بازنمایی و نسبت آن با خلاقیت، ارتباط و همچنین کپی یا نسخه برداری را که در تعریف بازنمایی آمده را معلوم می کند، مهم و ضروری است. سؤالات این مقاله بدین شرح است : بازنمایی در گرافیک از چه جنبه هایی مطرح است؟ هدف از آن چیست؟ نمایش و بروز آن در گرافیک چگونه است؟ تحقیق حاضر، کاربردی است که با رویکردی کیفی، به شیوه توصیفی تحلیلی به بیان نتیجه می پردازد. شواهد این مقاله برگرفته از منابع کتابخانه ای و آثار گرافیکی منتشر شده است. یافته های مقاله نشان دهندة آن است که باورپذیری، معرفی، ارتباط سر راست و مستقیم، جلب توجه و اعتماد، اقناع، هدایت و راهنمایی، مسیریابی، در غالب عملکردهای سه گانه گرافیک چون هویت نمایی اطلاع رسانی و تبلیغات از دلایل عمدة بازنمایی در طراحی گرافیک است.

  ابلیس، شخصیتی مهم در داستان آفرینش است. او که سابقه طولانی در عبادت پروردگار داشته، پس از تمرد از دستورات خداوند، از بارگاه الهی رانده می شود. در منابع مکتوب، او و یارانش پس از رانده شدن از بارگاه الهی، با نام کلی شیاطین نیز معرفی شده اند. در سنت کتاب آرایی ایرانی، نیاز به ساخت تصویر برای شیاطینی که در داستان های مکتوب مورد اشاره قرار گرفته اند، باعث شد تا هنر نگارگری شاهد نمونه های بدیعی از تصاویر ابلیس و یارانش باشد. این مقاله از طریق یک مطالعه توصیفی و تحلیلی و با رویکرد نشانه شناسی و به شیوه کتابخانه ای، یافتن وجوه بصری رایج برای تصویر کردن شیاطین و درک فرهنگ بصری حاکم بر ترسیم این موجودات را در دستور کار خود داشته است. پرسش های مطروحه در پژوهش، چگونگی توصیف شیاطین در متون مکتوب، وجوه بصری رایج برای ترسیم ایشان و درک فرهنگ بصری حاکم بر ترسیم این موجودات در نگارگری قدیم را مورد جستجو قرار داده است. نتیجه پژوهش، به رغم اعلام شباهت ظاهری شیاطین با آدمیان، دیوان و گروه هایی از جنیان و خازنان جهنم و ذکر دشواری تشخیص این موجودات در نگاره ها، آشنایی با موضوع و داستان هر نگاره را راهگشای تشخیص پیکره شیاطین دانسته است. فرهنگ بصری حاکم بر ترسیم شیاطین نیز به رغم وابستگی به آگاهی مخاطب از موضوع نگاره ها، در دو شکل دیوآسا و انسانی جلوه گر شده که هر یک مبتنی بر داستانی است که نگاره روایت می کند. بنابراین، نگارگران قدیم ایران، با توجه کامل به مضمون داستان ها، شیاطینی مطابق با فحوای کلام روایات را ترسیم می کرده اند.

امروزه ارتباط با محیط و فضای شهری و نظم و منطق ارتباطی در آن تحت تاثیر ارتباط تصویری است. بنابراین تلاش بشر بالاخص جامعه طراحان ایجاد کانال ارتباطی بصری به عنوان جایگزین ارتباط کلامی و زبانی است که سیستم علائم و نشانه-ها از مهم ترین ابزارهای آن بشمار می رود و هرگونه بی توجهی به اصول طراحی و ارائه آن موجب ضعف و اغتشاش ذهنی و بصری می شود. از اینرو فهم عمیق از خصوصیات و کارکرد عناصر اولیه سواد بصری برای تدوین زبانی که هیچ گونه مرزی نمی شناسد ضروری است. از اینرو پژوش حاضر با هدف تعیین نقاط و ضعف علائم و نشانه ها و تاثیر سواد بصری بر میزان مصرف آن از دیدگاه مسافران ایستگاه مترو شهر تهران به عنوان مصرف کنندگان علائم در زندگی روزمره، درباره جنبه های گوناگون کیفیات بصری و اطلاعاتی کلیه علائم و نشانه های مترو پرداخته است. جهت انجام پژوهش و دستیابی به یافته های تحقیق از روش تحلیل محتوای کیفی و استراتژی اتنوگرافی مشاهده ای و اتنوگرافی اطلاع دهنده استفاده و داده ها به روش تحلیل تماتیک کدگزاری و مقوله سازی شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که بالا بودن میزان عدم رضایت افراد و ارتباط آن با ضعف در اصول بصری، بیانگر عدم توجه لازم به مبانی سواد بصری و در نتیجه عدم رغبت مسافران در مصرف علائم و نشانه ها می باشد.

این نوشتار تلاش دارد با نگاهی بر دست بافته های بختیاری، به شناسایی نقوش نمادین مرتبط با حرز و تعویذ در دست بافته های این قوم بپردازد. از این رو مسئله قابل تأمل این است که چگونه نقوش مرتبط با حرز و تعویذ، روی این آثار کاربردی زندگی نقش بسته است و دلیل کاربرد این نقوش پر رمزوراز در این آثار چیست؟ به نظر می رسد پاسخ این سؤال را بایستی در حوزه فرهنگ لر بختیاری و نمادهای ایشان_که هریک با کارکرد مادی و معنوی ملهم از آداب و رسوم، سنت ها، عادات، برداشت ها و بینش ها و نهایتاً فرهنگ غنی و پربار آنان است_ جستجو کرد. مقاله حاضر به روش تحلیل محتوا انجام گرفته و اطلاعات آن از طریق مطالعات کتابخانه ای و میدانی به دست آمده است. نتایج نشان می دهد اعتقاد به نیروهای ماورایی حرز و تعویذ در قالب نقوش پر رمزوراز علاوه بر جنبه تزئینی و کاربردی، رسانه ای برای انتقال پیام و ارزش های ثبت شده تاریخی آنها است. به علت اهمیت دست بافته ها در میان اقوام ایرانی، این نقوش جهت انعکاس آمال، آرزوها و خواسته هایش بستر مناسبی است و به جهت ارزش و بار اعتقادی شان به عنوان نقوش تزئینی وارد هنرهای دستی عشایر لر بختیاری شده اند.  

امروزه در مطالعات تاریخی و فرهنگی، اشیا و تصاویر نیز همچون متن های نوشتاری، به عنوان منابع اطلاعاتی شناخته می شوند. منابعی که نه تنها در تکمیل اطلاعات به دست آمده از منابع نوشتاری اهمیت دارند؛ بلکه قادر به ارائه اطلاعاتی هستند که نویسندگان متن های تاریخی قادر به بیان آن ها نبوده اند. با بررسی این آثار و خوانش مضامین فرهنگی رایج بر آن ها می توان به فهم و درکی عمیق تر از اندیشه های رایج و شیوه زیست و زندگی مردم نائل شد. اشیای طلسمی و تعویذی در زمره اسناد اصیلی قرار دارند که شیوه طراحی و پیوست های فرهنگی و مذهبی رایج در آن ها، پیوستگی بسیاری با فرهنگ عامه مردم دارد. در این تحقیق که با هدف شناخت تأثیر ایدئولوژی و مذهب بر فرهنگ مادی دوره قاجار و به شیوه توصیفی تحلیلی انجام پذیرفته، تلاش شده است تا با مطالعه موردی انواع «بازوبندها»، به چگونگی کاربرد مضامین مختلف بر روی این آثار پرداخته و بدین پرسش اساسی پاسخ داده شود که باورداشت های اسلامی شیعی چگونه در ساختار ظاهری و نقوش رایج در بازوبندهای قاجاری نمود یافته اند؟ در این پژوهش در دو بخش اصلیِ جایگاه بازوبند در فرهنگ ایرانی اسلامی و پیوست های صوری و فرهنگی بازوبندها (روایت ها، کُدها و رمزنگاره ها) بدین مسئله پرداخته شد. نتیجه این بررسی ضمن اینکه نشان از تأثیر مستقیم مذهب تشیع و اعتقادات اسلامی بر بازوبندهای دوره قاجار دارد، بیانگر تأثیر مستقیم باورهای عامیانه در شیوه کاربرد و طراحی این آثار است.

فراگیری نجوم و باورهای کیهانی در سده های چهارم تا هفتم هجری بر جوانب مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و هنری جامعه ایران تأثیر عمیقی گذاشت به گونه ای که حجم گسترده ای از آثار هنری تولیدشده در این بازه زمانی نقوش تزئینی نجومی را شامل می شود. آثار هنری بستری مناسب برای بازتابش فعالیت های علمی و اجتماعی و نیز باورهای عامیانه مردم است لیکن هنرمندان، که خود جزئی از جامعه هستند، از اهمیت و جایگاه نجوم و باورهای کیهانی آگاهی داشته و نمادهای نجومی را در قالب نقوش تزئینی در آثار هنری ازجمله کاشی منعکس نموده اند. ازآنجا که استفاده از نقوش حیوانی در مکان های زیارتی و مقدس در هنر ایرانی-اسلامی سابقه ای نداشته، هدف پژوهش، واکاوی ارتباط نقوش انسانی، حیوانی و گیاهی کاشی های کوکبی و چلیپای امامزاده جعفر دامغان با این مکان مقدس است. در راستای این هدف، نقوش بخشی از کاشی های این مجموعه، که در موزه لوور نگهداری می شود، تجزیه وتحلیل شده و ضمن تطبیق با نقاشی های کتاب صورالکواکب عبدالرحمن صوفی رازی، بر مفاهیم و باورهای نجومی نقوش تأکید شده است. سؤالات مقاله عبارتند از: ۱-بین نقوش کاشی ها و اشعار با کارکرد بنا چه ارتباطی وجود دارد؟ ۲-نقوش تزئینی کاشی های زرین فام امامزاده جعفر چه ارتباطی با باورها و مفاهیم نجومی دارد؟ ۳- با توجه به شباهت برخی از این نقوش با نقاشی های صورالکواکب، چه رابطه ای می توان مابین نقوش کاشی ها و نقاشی های صورالکواکب صوفی برقرار کرد؟ روش تحقیق این مقاله توصیفی-تحلیلی بوده و اطلاعات به صورت کتابخانه ای گردآوری شده است. در نتایج به دست آمده می توان گفت اشعار عاشقانه به کار رفته در حاشیه کاشی های زرین فام امامزاده جعفر ارتباط مستقیمی با نقوش و نیز کارکرد بنا ندارد و نقوش گیاهی، حیوانی و انسانی این کاشی ها صرفاً جنبه تزئینی نداشته بلکه حاوی مفاهیم نمادین نجومی است و تأثیرات آشکاری از نقاشی های صورالکواکب صوفی دارند.

امامزاده عبدالله در استان خوزستان، شهرستان شوشتر قرار دارد. بنای اولیه امامزاده در قرن های ابتدایی اسلام ایجاد شده است، که در دوره های بعد، مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است. بنای این امامزاده، امروزه، شامل مقبره امامزاده عبدالله، مقبره مویدبن المسافر، مقبره بی بی گزیده می باشد. سردر ورودی مقبره امامزاده عبدالله و مویدبن المسافر شامل کتیبه هایی به خط کوفی ساده و برگدار می باشد. پرسش این است که، اجزای تشکیل دهنده خط کوفی استفاده شده در این بنا کدامند و ساختار اجزای آن از چه ویژگی ها و قابلیت های بصری برخوردار است؟ روش پژوهش توصیفی تحلیلی می باشد و جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی انجام شده است. بررسی ها نشان می دهد، کتیبه آجری سردر ورودی امامزاده عبدالله شامل نظام نوشتاری است. فضای نظام نوشتاری این کتیبه با فضای کشیدگی های عمودی حروف ارتفاع دار مانند (الف)ها برابر است. در نظام نوشتاری آن ساختار نظام مند دیگری است که شامل خطوط کرسی و خطوط راهنما می باشد. اتصالات حروف در کلمات و در نهایت، در یک جمله روی چهار خط کرسی ایجاد شده اند که می توان آن ها را خطوط کرسی زمینه دانست. این خطوط کرسی متعدد باعث حرکت اتصالات تک حرف ها و در نهایت، حرکت خطوط افقی اتصالات کلمات در کتیبه می شود. علاوه بر خطوط کرسی خطوط راهنمای حروف نیز در این کتیبه وجود دارد؛ که خط انتهای کشیدگی ها و خط انتهای حروف است که کل کتیبه از این خطوط خارج نمی شود. فضای خالی بین (الف)ها با حرف (لا) پر شده است که باعث ایجاد فضای مثبت و منفی در بین کشیدگی های حروف ارتفاع دار شده است و ضرب آهنگ فضاها را در کتیبه ایجاد کرده است.

مطالعات نظری در حوزه هنر اسلامی پیشینه زیادی دارد و در دهه های اخیر پژوهش های متعددی در این باب صورت گرفته است. بیش ازهمه، شرق شناسان در این حوزه تحقیقات مفصلی انجام داده اند که ماحصل آن کتاب های فراوانی با موضوع هنر اسلامی است. برخی از این کتاب ها علمی و مستند و برخی دیگر دارای چالش ها و کاستی هایی است که می بایست پژوهش گران و محققان هنر اسلامی با بررسی و نقد آن ها به ارزیابی این کتاب ها بپردازند. کتاب هنر اسلامی عفیف البهنسی از معدود کتاب های هنر اسلامی است که یک عرب زبان آن را نوشته است. در این کتاب، البهنسی بیش ازهمه بر هنر عربی و سرزمین های عرب توجه می کند و به صورت یک جانبه و فاقد مستندات تاریخی و پژوهشی به ارائه نظراتی می پردازد. او در برخی صفحات بر استقلال هنر اسلامی، مخصوصاً سرزمین های عربی، پافشاری می کند و از تأثیرات هنر ساسانی و ایرانی در هنر اسلامی چشم پوشی می کند. در این مقاله قصد داریم برخی از مباحث کلیدی این کتاب را بررسی کنیم و با استناد به نظریات محققان سرشناس حوزه هنر اسلامی به آن ها پاسخ دهیم.