رابطه عفو و گذشت با میزان اضطراب در والدین کودکان استثنایى و عادى

 مقدمه
روان‏شناسان، روان درمان گران، مشاوران، معلمان و افراد عادى همگى شاهد رنجش افراد در روابط بین فردى بوه‏اند. هر روز شاهد صحنه‏هاى فراوانى هستیم که نشان مى‏دهد افراد از همدیگر رنجیده مى‏شوند. رنجش، پیامدهاى گوناگونِ فردى و اجتماعى دارد که از عمده‏ترین آنها خشم و تنفر، کینه و انتقام، غیبت و افترا، حسادت به دیگران و گسستن روابط دوستان از همدیگر است (شُبر، 1359 ه . ق؛ نراقى، 1377 ه . ش.). روان‏شناسان عوارض بلندمدت رنجش، کینه و غضب را بسى فراتر از این ذکر کرده‏اند و علاوه بر زیانهاى اجتماعى، به آثار سوء فردى آن نیز از قبیل تهدید سلامت روانى، افزایش اضطراب و افسردگى و بدبینى و افکار وسواسى اشاره کرده‏اند (مثلاً ان رایت و همکاران، 1944 و 1988). دارویى را که اسلام براى مداواى این‏گونه بیماریها تجویز مى‏کند عفو و گذشت است. در برخى آیات به بخشش و گذشتن از تقصیر افراد جاهل، دستور داده شده است: خُذْ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنْ الْجَاهِلِینَ (اعراف، آیه 199).
عفو و بخشش پیشه کن و به کارهاى نیک فرمان ده و از نادانان رخ برتاب.
و درجاى دیگر خداوند به پیامبرش مى‏فرماید: فَاصْفَحْ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ (حجر، آیه85)، پس با گذشتى زیبا و دلنشین از مردم درگذر، و آنان را مشمول عفو خود ساز.
و در آیه‏اى دیگر خداوند بین کار ناپسند (رنجانیدن دیگران) و کار پسندیده (بخشیدن دیگران) فرق مى‏گذارد و مؤمنان را به کار نیک دعوت مى‏کند:
وَلاَ تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلاَ السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِىٌّ حَمِیمٌ (فصلت، آیه 34)، خوبى و بدى یکسان نیست، بدى را با آنچه نیکوتر است پاسخ‏ده (یعنى از بدیها بگذر)، سپس ناگاه به این نتیجه مى‏رسى، همان‏کس که میان تو و او دشمنى است گویى دوستى گرم و صمیمى است.
حضرت صادق(ع) فرموده است: «شما را به عفو و گذشت سفارش مى‏کنم همانا عفو و گذشت عزت بنده را مى‏افزاید. پس از اشتباهات همدیگر بگذرید تا خداوند شما را عزیز کند» (اصول کافى، ج2، ص 108).
افرادى مى‏توانند از خطاى دیگران چشم‏پوشى کنند که عزت نفس بالایى داشته باشند و هر اندازه هم بیشتر عفو و گذشت کنند بر عزت و کرامتشان افزوده مى‏شود.
افرادى که از هم رنجیده‏اند براى فرونشاندن خشم خود یا مى‏توانند طرف مقابل (رنجاننده) را ببخشند و یا از او انتقام بگیرند. انتقام‏گیرى هرچند احتمال دارد که در کوتاه‏مدت موجب تسکین روحى افراد شود ولى در درازمدت موجب ندامت و پشیمانى مى‏گردد و به همین جهت است که عفو و گذشت به عنوان رفتار رقیبى که مى‏تواند موجب فرونشاندن خشم و کینه‏توزى شود توصیه مى‏شود.
حضرت امام محمدباقر(ع) فرموده است: «پشیمانى بر عفو؛ بهتر و آسان‏تر از پشیمانى بر انتقام مى‏باشد» (اصول کافى، ج2، ص 108).
خداى بخشنده و بخشاینده‏اى که به عفو فرمان مى‏دهد، خود به این صفت زیبا آراسته است و در قرآن پنج بار خود را «عَفُوّ» نامیده است.
حضرت سجاد(ع) در مناجات‏نامه خویش مى‏فرماید: «اِن الّذى سَمیّتَ نَفسَکَ بِالعَفوُ فَاعْفُ عَنّى» این تویى که خود را به عفو و گذشت نام برده‏اى، از من درگذر (صحیفه سجادیه، دعاى شانزدهم).
نگارنده بزرگترین فایده عفو و گذشت را ایجاد تعادل در زندگى فردى و اجتماعى مى‏داند. «تعادل اجتماعى» موجب بهبود روابط با دیگران و کاستن از روش‏هاى نامطلوبِ تخلیه هیجانى مانند انتقام‏جویى، بدگویى از دیگران و افترا و حسد ـ که همگى موجب به هم خوردن ارتباط افراد با دیگران است ـ مى‏گردد. «تعادل فردى» موجب جلوگیرى از اضطراب، افسردگى، بدبینى به دیگران و محفوظ ماندن از عوارض روان ـ تنى بیماریها مى‏باشد. مسلما این فرضها و پیش‏بینى‏ها نیاز به بررسى و تحقیق دارد که بتوان به آنها اعتبار علمى بخشید. اولین کار پژوهشگر بررسى پیشینه تحقیقاتى در مورد عفو و گذشت است تا در آئینه تحقیقات، عواقب و پیامدهاى عفو و گذشت را در افراد مشاهده کند. تحقیقات انجام شده نشان مى‏دهد که عفو و گذشت در کاهش اضطراب، افسردگى، عصبانیت، پرخاشگرى، اختلالات عاطفى، رفتارى و افزایش اعتماد به نفس، پیشرفت تحصیلى و کارآیى در محیط‏هاى حرفه‏اى (در کاستن از جر و بحث‏هاى بیهوده) مؤثر است. فیتزگیبونز (1986)(2) ان‏رایت(3) و همکاران (1994 و 1998) در تحقیقات خود به نتایج جالبى که نشان‏دهنده رابطه بین گذشت و سلامت روانى است دست یافته‏اند. یافته‏هاى آنان در مورد رابطه عفو و گذشت با کاهش اضطراب و افسردگى و افزایش عزت نفس و امیدوارى و درمان اختلالات روانى بسیار امیدوارکننده بوده است. به دنبال یافته‏هاى این پژوهشگران، روان‏شناسان مدل‏هاى درمانى مبتنى بر عفو و گذشت را تهیه کرده‏اند که با آموزش عفو و گذشت به افراد، به بهداشت و سلامت روانى آنها کمک مى‏شود. روان‏شناسان بالینى همچنین آثار سودمند گذشت را بررسى کرده‏اند که در کاهش عصبانیت، خشم، خصومت و دشمنى بسیار مؤثر است و همچنین در افزایش محبت و دوستى و افزایش ظرفیت افراد در اعتماد به دیگران و آزادى آنها از دردها و رنجهاى گذشته تأثیر بسزایى دارد.
به علاوه بخشایشگرى (عفو و گذشت) در کاهش بزهکارى، استفاده از مواد مخدر و داروهاى آرام‏بخش، اثر قابل ملاحظه‏اى داشته است، و فواید آن در کاستن رفتارهاى ضداجتماعى، هراس و فوبى و کمرویى افراد، بدبینى، وسواس، لجبازى مورد تأیید پژوهشگران قرار گرفته است (ان رایت و نورث(4)، 1988). با وجود تحقیقات نسبتا گسترده‏اى که در کشورهاى خارجى در مورد آثار و پیامدهاى مطلوب عفو و گذشت به عمل آمده، در ایران تحقیقات تجربى در این زمینه کمتر انجام شده است. مقالات نوشته شده بیشتر از نوع پیشینى است که با اتکا به آیات و روایات و استناد به استدلالهاى علماى اخلاق، مردم را به عفو و گذشت ترغیب نموده‏اند (مثلاً نراقى، 1377؛ حائرى تهرانى، 1369).
اهداف پژوهش
پژوهشگر علاوه بر نگاهى از نوع پیشینى به عفو و گذشت در آئینه آیات و احادیث و سنت و سیره، علاقمند بود که تأثیر عفو و گذشت را در آئینه داده‏هاى تجربى و در رفتار و حالات انسانها مشاهده کند و ببیند که آیا با توجه به تفاوتهاى فرهنگى و زمینه‏هاى مذهبى در ایران اسلامى، پیامدهاى روان‏شناختى عفو و گذشت همان است که در تحقیقات خارجى نشان داده شده است یا در کشور ما به نتایج متفاوتى مى‏توان دست یافت. از این رو پژوهشگر آزمایشى ترتیب داد که در آن رابطه عفو و گذشت را در کاهش اضطرابِ آشکار، اضطرابِ پنهان و اضطراب کلى در والدین کودکان عادى و والدین کودکان استثنایى مورد بررسى قرار دهد. علاوه بر این، پژوهشگر درصدد بود که ببیند آیا از لحاظ میزان عفو و گذشت و از لحاظ میزان اضطراب بین والدین کودکان عادى و والدین کودکان استثنایى تفاوتى وجود دارد؟ نتایجى که از این پژوهش به دست آمد در قسمت بعد به اختصار آمده است. اما قبل از پرداختن به نتایج، بایستى به فرضیه‏هاى پژوهشى به اختصار اشاره شود.
فرضیه‏هاى پژوهش
پیش‏بینى پژوهشگر این است که رنجش و ناکامى در خانواده‏هایى که کودک معلول دارند بیشتر است و میزان اضطراب نیز در این‏گونه والدین بیشتر از والدین کودکان عادى است. به علاوه رنجشها موجب کشمکش‏هایى در این‏گونه خانواده‏ها مى‏شود که به نحوى به تشدید و افزایش اضطراب کمک مى‏کند و کارکرد خانواده را مختل مى‏سازد. اگر این پیش‏بینى‏ها درست باشد و به وسیله داده‏هاى تجربى تأیید شود پژوهشگر به مشاوران پیشنهاد خواهد کرد که با آموزش عفو و گذشت به خانواده‏هاى کودکان استثنایى اضطراب آنها را کم کند.
روش اجراى پژوهش
به عنوان نمونه و به قید قرعه 36 نفر از والدین کودکان استثنایى (عقب‏ماندگان آموزش‏پذیر) شهرستان نهبندانِ استان خراسان براى شرکت در این پژوهش انتخاب شدند. این والدین از پایگاه اجتماعى متوسط برخوردار بودند و سواد آنها در حد سیکل بود و 36 نفر نیز از والدین کودکان عادى به عنوان گروه مقایسه انتخاب شدند که از نظر سواد و پایگاه اجتماعى با گروه بالا معادل بودند. آزمونهاى استفاده شده در این پژوهش آزمون اضطراب (آشکار و پنهان) اشپیلبرگر و آزمون عفو و گذشت ان‏رایت و همکاران بود.
پرسشنامه اضطراب اشپیلبرگر
پرسشنامه اضطراب اشپیلبرگر از چهل ماده و یا سؤال تشکیل شده است که اولین بار توسط اشپیلبرگر در سال 1971 تهیه شد. این پرسشنامه براى تعیین میزان اضطراب خصیصه‏اى (پنهان) و اضطرابِ حالتى(5) (آشکار) به کار مى‏رود.
اضطرابِ خصیصه‏اى یا پنهان به تفاوتهاى فردى نسبتا ثابتى در مستعد بودن به ابتلاى اضطراب اشاره مى‏کند که از آن طریق، افراد را در آمادگى داشتن ادراک موقعیتهاىِ پراضطراب مثل تجربه خطر و یا موقعیتهاى تهدیدکننده تمایز گذاشته و پاسخ به چنین موقعیتهایى، با شدتِ بالاى عکس‏العمل‏هاى اضطرابِ آشکار همراه مى‏باشد. اضطراب خصیصه‏اى یا پنهان همچنین مى‏تواند تفاوتهاى فردى را در فراوانى بروز و شدتِ بروزى که حالاتِ آشکار اضطراب در گذشته داشته‏اند و یا در آینده در شرایطِ ناهموار بروز خواهند کرد، منعکس نماید.
اضطراب موقعیتى و یا آشکار همانند انرژى جنبشى به یک عکس‏العمل یا فرایند ملموس اشاره مى‏کند که در زمانى معین و در سطحى معین از شدت واقع مى‏شود و بیشتر در قبال موقعیتهاى ناهموار این اضطراب بروز مى‏کند. هرچند که این اضطراب نمى‏تواند بى‏ارتباط با اضطراب پنهان و یا خصیصه‏اى باشد بروز آن موقعیتى است و اختصاص به موقعیتهاىِ فشارزا مثل جروبحث‏ها و یا از دست دادنِ موقعیتهاى اجتماعى و یا مورد تهدید قرار گرفتن امنیت و سلامت انسان دارد. در پاسخگویى به سؤالات اضطرابِ آشکار و یا موقعیتى آزمودنى‏ها گزینه‏اى را که به بهترین نحو احساسات و حالات کنونى و میزان آن را مشخص مى‏سازند انتخاب مى‏کنند و آن را علامت مى‏زنند، تعداد 20 گزینه در این قسمت از پرسشنامه اضطراب وجود دارد. در پاسخگویى به مقیاس اضطراب خصیصه‏اى و یا پنهان، آزمایش‏شوندگان باید گزینه‏اى را که در اغلب اوقات نشان‏دهنده احساس آنهاست انتخاب کنند. براى هر مقیاسِ اضطراب، چهار گزینه‏اى به کار مى‏رود که عبارت است از:
1. خیلى کم 2. کم 3. زیاد 4. خیلى‏زیاد
براى تعیین اعتبار (همسانى درونى) آزمون اضطرابِ آشکار از روشِ آلفاى کرونباخ استفاده شده است. ضریب به دست آمده 83/0 است که مى‏توان گفت از اعتبار بالایى برخوردار است. آزمونِ اضطراب خصیصه‏اى نیز با استفاده از آلفاى کرونباخ اعتباریابى شده و همسانى درونى این آزمون 93/0 محاسبه شده است که دلالت بر اعتبار بالاى این آزمون دارد (محمدى‏وند، 1377).
روایى پرسشنامه اضطراب
مطالعات نشان مى‏دهد که همبستگى بین دو فرم اضطراب بسیار بالا بوده است (96/0 تا 98/0) بین مقیاس خصیصه‏اى اضطراب اشپیلبرگر و مقیاسهاى دیگر که سازه اضطراب را مى‏سنجند همبستگى بالایى گزارش داده شده است.
همبستگى این مقیاس با (6)ASQ از 75/0 تا 77/0 گزارش شده است. همبستگى این مقیاس با (7)TMAS از 79/0 تا 83/0 برآورد شده است (اشپیلبرگر، 1983، به نقل از مهرام، 1372).
مقیاس عفو و گذشت
براى سنجش میزان عفو و گذشت والدین کودکانِ عادى و استثنایى از فرم کوتاه شده «مقیاس عفو و گذشت» ان رایت و همکاران استفاده گردید. ویژگیهاى آمارى و اعتبار این آزمون که در جدول زیر داده شده است نشان مى‏دهد که این آزمون از اعتبار بالایى برخوردار است. اعتبار آن براى کل آزمون که با آلفاى کرونباخ برآورد شده است 98/0 است و براى حیطه‏هاى سه‏گانه آن 97/0 آلفاى کرونباخ محاسبه شده است.
روایى پرسشنامه عفو و گذشت
ان‏رایت و همکارانش براى سیاهه بخشایشگرى شصت سؤالى خود شاخص‏هاى روایى را ارائه داده‏اند که به اختصار در زیر آورده مى‏شود: همبستگى بین ابعادشناختى، عاطفى و رفتارى کل مقیاس بسیار بالا بوده است (بین 80/0 الى 87/0).
بدین‏ترتیب مى‏توان نتیجه گرفت که این آزمون هر سه بعد یک سازه را مى‏سنجد و مى‏توان نمره‏هاى آنها را با هم جمع کرد. ان‏رایت و همکارانش که پرسشنامه آنها را با مختصر تغییراتى استفاده کرده‏ایم، در آخر مقیاس بخشایشگرى خود یک سؤالى را گنجانده‏اند که به عنوانِ سؤال ملاک خوانده مى‏شود و همبستگى بین حیطه‏هاى عاطفى، شناختى و رفتارى و کل آزمونِ بخشایشگرى را با این سؤال ملاکى سنجیده‏اند. سؤال ملاکى عبارت است از: «تا چه اندازه شما فردى را که در مقیاس قبلى به او نمره داده‏اید بخشیده‏اید؟ «همبستگى این سؤال ملاکى با حیطه‏هاى سه‏گانه در زیر آورده شده است:
ابعاد آزمون بخشایشگرى ضریب همبستگى با سؤال ملاک ضریب همبستگى با آزمون مقبولیت اجتماعى
عاطفى (احساسى) 68/0 01/
رفتارى 64/0 02/
شناختى 65/0 002/0
کل 68/0 00/
همبستگى ابعاد مختلف این آزمون با سؤال ملاک و عدم همبستگى ابعاد مختلف با آزمونِ مقبولیت اجتماعى دال بر این است که آزمون داراى روایى بالایى است و براى سنجش میزانِ بخشایشگرى، مقیاس خوبى است.
یافته‏هاى پژوهش
مهمترین یافته‏هاى پژوهش حاضر به قرار زیر است:
1. بین میزان عفو و گذشت با اضطراب (کل) در والدین کودکان عادى رابطه‏اى وجود دارد. براى آزمون این فرضیه از ضریب همبستگى پیرسون استفاده شده است.
مقدار، ضریب همبستگى 64/ ـ در سطح خطایى کمتر از 1% معنادار شده است (01/0 p > ,63/0 ـ = r).
2. بین میزان عفو و گذشت با اضطراب آشکار در والدین کودکان عادى رابطه منفى معنادارى وجود دارد. محاسبه ضریب همبستگى پیرسون بین دو متغیر عفو و گذشت با اضطراب آشکار در والدین کودکان عادى دال بر این است که مقدار این همبستگى مساوى با 34/0 ـ است که این ضریب همبستگى در سطح کمتر از 5% معنادار است (05/0> p ,34/0 ـ = r). این امر نشان مى‏دهد که بین متغیرهاى عفو و گذشت با اضطراب آشکار، همبستگى معنى‏دارى وجود دارد، یعنى هر اندازه میزان عفو و گذشت این والدین بیشتر باشد از میزان اضطراب آشکار آنان کاسته مى‏گردد.
3. بین میزان عفو و گذشت و اضطراب پنهان در والدین کودکان عادى رابطه منفى وجود دارد. محاسبه ضریب همبستگى نشان مى‏دهد که بین عفو و گذشت و اضطراب پنهان ضریب همبستگى بالایى به مقدار 76/0 ـ وجود دارد که این ضریب همبستگى در سطح کمتر از 01/0 معنادار است (01/0 > p , 76/0 ـ = r).
4. بین میزان عفو و گذشت و اضطراب کل در والدین کودکان استثنایى همبستگى منفى وجود دارد. تحلیل داده‏ها با استفاده از ضریب همبستگى پیرسون نشان مى‏دهد که مقدار همبستگى بین عفو و گذشت با اضطراب کل بسیار بالا و منفى است که در سطح کمتر از 01/0 معنى‏دار است (01/0 > p , 77/0 ـ = r).
5. بین میزان عفو و گذشت و اضطراب آشکار در والدین کودکان استثنایى رابطه منفى وجود دارد. تحلیل داده‏ها نشان مى‏دهد که بین عفو و گذشت و اضطراب آشکار در والدین کودکان استثنایى همبستگى منفى و معنى‏دارى وجود دارد و مقدار آن 71/0 ـ است که همبستگى منفى بسیار قوى تلقى مى‏شود (01/0 > p , 71/0 ـ = r). این همبستگى منفى در سطح کمتر از 01/0 معنى‏دار است.
6. بین میزان عفو و گذشت با اضطراب پنهان در والدین کودکان استثنایى رابطه منفى وجود دارد. تحلیل داده‏ها نشان مى‏دهد که بین اضطراب پنهان با عفو و گذشت در بین والدین کودکان استثنایى همبستگى منفى و معنى‏دارى در سطح بسیار قوى (78/0 ـ = r) وجود دارد (001/0 > p , 78/0 ـ = r).
یافته‏هاى دیگر این پژوهش به قرار زیر است:
* اضطراب کل والدین کودکان استثنایى (6/87 = xÎ) به طور معنى‏دارى از اضطراب والدین کودکان عادى (72/75 = xÎ) بیشتر است (01/0 , p <70 = d¾ ,45/3 = t).
* میزان عفو و گذشت والدین کودکان استثنایى (9/399 = xÎ) از میزان عفو و گذشت والدین کودکان عادى (6/411 = xÎ) کمتر است ( , p <70 = d¾ ,71/3 = t).
* میزان اضطراب آشکار والدین کودکان استثنایى (44 = xÎ) به طور معنى‏دارى از میزان‏اضطراب آشکار والدین‏کودکان عادى بیشتر است (1% , p <70= d¾ , ,25/3 = t).
* میزان اضطراب پنهان والدین کودکان استثنایى (6/43 = xÎ) از میزان اضطراب پنهان والدین کودکان عادى (38 = xÎ) بیشتر است (5% , p <70 = d¾ , ,95/2 = t).
همان‏طور که انتظار مى‏رفت میزان اضطراب در والدین کودکان استثنایى بیشتر است و این امر احیانا به علت نگرانى از آینده کودکشان و یا از فشارهاى روزمره و یا نگرانى از مشکلات اقتصادى است که در اثر وجود کودک معلول بر آنها وارد مى‏آید.
عفو و گذشت والدین کودکان عادى بیشتر از میزان عفو و گذشت والدین کودکان استثنایى است و این امر احیانا به علت زودرنج بودن والدین کودکان استثنایى است که در نمره بخشودگى آنها نمود پیدا کرده است. وقتى به طور جداگانه پدران و مادران کودکان استثنایى را با همدیگر مقایسه مى‏کنیم، همین روند در مورد پدران و مادران آنها نیز به طور جداگانه دیده مى‏شود. یافته‏هاى پژوهش فعلى با یافته‏هاى دیگر پژوهشگران در مورد ارتباط عفو و گذشت با اضطراب هماهنگ است.
به عنوان مثال سابکوویاک و همکاران (1995) پژوهشى را بر روى 394 نفر از دانشجویان (204 زن، و 190 مرد) که میانگین سن آنان 22 سال و والدین همجنس آنان که میانگین سنى آنها 6/49 بود انجام دادند. آزمونِ اضطراب خصیصه‏اى اشپیلبرگر، آزمون افسردگى بک، و آزمون عفو و گذشت إن رایت (فرم کوتاه شده 60 سؤالى) در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفت که نتایج به دست آمده به قرار زیر است:
بین عفو و گذشت و اضطراب همبستگى منفى و معنى‏دارى مشاهده شد. مخصوصاً این همبستگى زمانى بالا بود که دانشجویان از پدر و مادر خود به شدت رنجیده بودند، به این ترتیب که هر اندازه شدت رنجش از پدر و مادر بالا مى‏رفت همبستگى منفى عفو و گذشت با اضطراب دانشجویان قوى‏تر مى‏شد. به هر حال در این پژوهش همبستگى معنادارى بین مذهبى بودن و عفو و گذشت بدست نیامد.
براى جمع‏بندى نتایج پژوهش در خصوص مقایسه همبستگى بین اضطراب و بخشودگى در والدین کودکان عادى و استثنایى و نیز تفاوت معنادارى ویژگیهاى روان‏شناختى (اضطراب و میزان عفو و گذشت) در والدین کودکان عادى و استثنایى به جداول شماره 1 و 2 که در سطور آتى مى‏آید مراجعه نمایید.
جدول شماره (1):
مقایسه همبستگى بین اضطراب و بخشودگى در والدین کودکان عادى و استثنایى
 
جدول شماره (2):
تفاوت معنادارى ویژگیهاى روان‏شناختى (اضطراب و میزان عفو و گذشت) در والدین کودکان عادی و استثنایی
 
منابع فارسى
ـ قرآن مجید با ترجمه و تفسیر فارسى و کشف الایات. ترجمه مهدى الهى‏قمشه‏اى، تهران: مروى.
ـ شبر، سیدعبداللّه. الاخلاق، قم: منشوراق مکتبة بصیرتى.
ـ کلینى، ثقة‏الاسلام. اصول کافى، جلد دوم و سوم، ترجمه سیدجواد مصطفوى، تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل‏بیت علیهم‏السلام.
ـ محمدى‏وند، محمدحسین. بررسى رابطه بین رفتار بخشایشگرى، میزانِ اضطراب در بین والدین دانش‏آموزان دختر عقب‏مانده ذهنى آموزش‏پذیر و عادى، پایان‏نامه کارشناسى ارشد (چاپ نشده). مرکز کارشناسى ارشد دانشگاه آزاد اسلامى.
ـ مهرام، بهروز، پژوهش هنجاریابى آزمونِ اضطراب اشپیلبرگر در شهر مشهد، مشهد: دانشگاه فردوسى.
ـ نراقى، ملااحمد. معراج السعادة، قم: مؤسسه انتشارات هجرت.
منابع انگلیسى
Enright, R. D. Freedman, S. & Rique, L. (1988). The psychology of Inerpersonal Forgiveness. in R.Enright E J.north (Eds.), Exploring Forgiveness (pp. 46 - 62). Madison, WI: The University of Wisconsin press.
Enright, R. D., E. A., Gassin. T. Longinovic, and D. Loudon (1994).
Forgiveness, as a solution to social issues. Paper presented at the conference morality and social crisis, Belgrade, serbia, December.
Enright, R. D., & North, J., (Eds.), (1998). Exploring Forgiveness. Madison, WI, The University of Wisconsin press.
Enright, R. D., E. A. Gassin, and C. wu (1992). Forgiveness: A developmental view. Journal of Moral Education 21(2): 99-119.
Fitzgibbons, R. P. (1986). The congnitive and emotive uses of forgiveness in the treatment of anger, Psychotherapy. 23: 629-633.
Freedman, S. R. Enright, R. D. (1996). Forgiveness as an intervention goal with incest Survivors. Journal of consulting and clinical psychology 64 (5), 983 - 992.
Hebl, J. H, Enright, R. D. (1993). Forgiveness as a psycho Thera a peutic goal with elderly Females. Psychotherapy 30, 658 - 667.
Sulokoviak (1995). Measuring interpersonal Forgiveness in late adolescence and middle adulthood: Journal of Adolescence, 18 (6), 641 - 655.

________________________________________
1. از گروه تحقیقات اسلامى دانشکده روان‏شناسى و علوم تربیتى دانشگاه تهران به علت شرکت در بحثهاى سازه روان‏شناختى عفو و گذشت و از خانم هاشمى‏زاده، به خاطر کمک در جمع‏آورى داده‏ها تشکر و قدردانى مى‏شود.
2. Fitzgibons
3. Enrightetal
4. North
5. State anxiety
6. Anxiety Scale Questionnaire (ASQ).
7. Taylor's Manifest Anxiety Scale.
ش