پژوهش در آموزش تاریخ

قبرستان بقیع در کنار مسجد نبوی(ص) در مدینه در کشور عربستان محل خاکسپاری افراد شاخصی از خاندان پیامبر خدا حضرت محمد(ص) است که با تخریب و اهانت به حرم ها و ساختمان های ساخته شده در آن، در دوران حاکمیت وهابیون، احساسات مسلمانان جریحه دار شد؛ تاکنون مطالعه ای جامع به صورت گاه شماری سالیانه با محوریت بقیع صورت نگرفته است؛ این پژوهش به روش توصیفی – تحلیلی به صورت کتابخانه ای با بررسی منابع، مآخذ و مطالعات مختلف تاریخی، ادبی، رجالی، نرم افزاری، اینترنتی، آرشیوی و دانشنامه ای و..  به سامانه رسیده، نشان می دهد می توان به این سئوال پاسخ داد که در گذر زمان به صورت سالشمار با محوریت بقیع، چه تغییر و تحولاتی در رویدادها، واکنش ها، تعاملات اجتماعی سیاسی و آثار مرتبط با آن وجود دارد؟ مطالبی از قبیل: رویدادهای مرتبط با آن، درگذشتگان مدفون در آن، تخریب های آن، ساخت و سازها و تغییرات در گستره آن، مدیریت آن، تعاملات و برنامه های سیاسی و اجتماعی مرتبط با آن، آثارعلمی، پژوهشی، رسانه ای و هنری مرتبط با آن، پژوهشگران، فعّالان، مؤسسات مرتبط با آن، مناسک و شعائر مرتبط با آن، نقشه ها، اسناد و تصاویر مرتبط با آن را ارائه دهد در نتیجه با پاسخ به این سئوال گامی، رو به جلو جهت آگاهی از حوادث و رویدادهاى تاریخى به ترتیب زمانى سالیانه ثبت شده، برداشته خواهد بود که این ترتیب متن رویدادها و حوادث، پیوند علّت و معلولى آنها در ارزیابى، تحلیل و کشف فلسفه واقعى رخدادهاى تاریخى مرتبط با بقیع، نقش بسزایی دارد.

یکی از روش های موثر در تدریس، روش تدریس به شیوه معکوس یا روش یادگیری معکوس(وارونه) است که این شیوه با در نظر داشتن محتوای آموزشی و امکانات آموزشگاه، درصدد متنوع سازی کلاس درس و مشارکت بیشتر دانش آموزان و فراگیران در فرآیند تدریس است. بر این اساس، سوال اصلی این پژوهش آن است که ابزارهای مهم برای شیوه یادگیری معکوس در آموزش درس تاریخ چیست؟ نویسندگان به روش توصیفی-تحلیلی، روش گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای و با استفاده از تجربیات خدمت در کلاس های درس آموزش وپرورش، درصدد پاسخگویی به سوال و ابهام فوق می باشند. این پژوهش ضمن مفهوم سازی از روش تدریس معکوس، به بیان مشخصات بارز این روش می پردازد و می توان در تدریس معکوس درس تاریخ( دوره دوم متوسطه) از آن ها استفاده کرد. خروجی این نوشتار نشان دهنده آن است که در آموزش تاریخ، می توان از روش یادگیری معکوس به خوبی استفاده نمود و از آن در بیان حوادث، رویدادهای سیاسی - اجتماعی سلسله های تاریخی استفاده کرد. حجم انبوه تولیدات مستند، نقشه های تاریخی و همچنین استفاده از روش های تدریس چون گروه بندی کلاسی و بارش مغزی نیز در فرآیند تدریس به شیوه یادگیری معکوس در درس های تاریخ و علوم اجتماعی کاربرد مؤثری دارند و می بایست، مدرسان این کتاب های درسی به تلفیقی از روش های تدریس مسلط باشند.

توجه به علم و دانش در اسلام از چنان اهمیتی برخوردار است که نخستین آیات نازل شده بر حضرت محمد(ص) با «اقرأ» یعنی «بخوان و بیندیش» آغاز شد. با اهتمام به نزول آیات نخستین الهی به پیامبر(ص) می توان به وضوح دریافت که اساس رسالت دین اسلام بر تعلیم و آموزش استوار است. از این رو اعراب مسلمان تا اواسط نیمه نخست قرن دوم هجری توانستند با تأمل در آیات قرآن و احادیث، از تدوین و آموزش علوم اسلامی فراغتی نسبی حاصل کنند؛ گرچه در روند تدوین علوم طبیعی نقش مهمی ایفا نکردند. دستاوردهای پژوهش حاکی از آن است که با گسترش فتوحات گرچه مسلمانان با تمدن های هم جوار و صاحب علوم طبیعی برخورد کردند اما تا پایان عصر اموی به دلیل مشغولیت جامعه اسلامی به فتوحات و شرایط نامطلوب و نامساعد جامعه که اختلاف و جنگ بر آن حاکمیت داشت، به جزء دوره ای کوتاه توجهی به تکوین و آموزش علوم طبیعی نشد.

امروزه بیش از هر زمان دیگری لزوم توجه به دروس مرتبط با آموزش تاریخ در ابعاد مختلف آموزشی و پرورشی بیش از پیش احساس می شود. در این بین، گرایش به استفاده از سناریوهای مختلف در روش های تدریس به عنوان امری ضروری و اجتناب ناپذیر می باشد. برخلاف روش های سنّتی تدریس تاریخ، در روش های تأمل محور که با محوریت مباحثه شکل می پذیرد، اطلاعات به صورت مستقیم انتقال داده نمی شوند، بلکه افراد طی مراحلی به تفکّر واداشته شده و در هر مرحله از آموزش به کشف مسئله یا حل مشکل هدایت می شوند. در این راستا نظریات بازسازی اجتماعی در آموزش با تأکید بر لزوم اصلاح و توسعه زندگی اجتماعی با تکیه بر فضایی باز مشارکتی و آزادانه نظرات و عقاید خود را مطرح می سازد تا اقدام به شکل گیری و بسط تفکّر انتقادی در دانش آموزان نماید. در پاسخ به سؤال مقاله که نقش آموزش مباحثه محور تاریخ در رشد تفکّر انتقادی بر اساس مؤلفه های موجود در نظریات بازسازی چیست، صحت فرضیه تأثیرات به کاربردن روش تدریس مباحثه محور دروس تاریخی در رشد تفکّر انتقادی دانش آموزان بر اساس مؤلفه های نظریات بازسازی گرایی اجتماعی مورد تایید قرار می گیرد. بر این اساس یاقته مقاله با استفاده از روش توصیفی از نوع کیفی، تحلیلی و با استمداد از نمونه گیری هدفمند در بهره گیری از نظرات خبرگان و اساتید حوزه تاریخ و علوم اجتماعی در قالب جامعه آماری نخبگانی نشان می دهد که تدریس مباحثه محور دروس تاریخی، در افزایش تفکّر انتقادی دانش آموزان بر اساس مؤلفه های نظریات بازسازی نقش مهمی را ایفا می نماید.

در سال های اخیر، آموزش تاریخ یکی از ابعاد مطالعات اجتماعی، در جهان کنونی محسوب می شود که مورد توجه محققان مختلف قرار گرفته و پژوهش های انجام شده در این عرصه به مرور در حال افزایش است. لذا این مقاله با هدف بررسی سیر تحولی مقالات منتشر شده در حوزه آموزش تاریخ در آموزش و پرورش ایران و در وهله دوم شناسایی مسیرهای جدید برای تحقیق و پژوهش برای توسعه این علم در عرصه آینده پژوهی انجام شده است. پژوهش حاضر از نوع مروری است که بر اساس آن، پایگاه های اطلاعاتی نورمگز، پرتال جامع علوم انسانی، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، سیویلیکا، علم نت، مگیران و... با استفاده از کلیدواژه های: آموزش تاریخ در مدارس، تحلیل محتوای کتاب درسی، تدریس تاریخ در مدارس، منابع آموزش تاریخ، آسیب شناسی آموزش تاریخ، نقش رسانه در آموزش تاریخ، فواید آموزش تاریخ مورد جست وجو قرار گرفت. تمامی مقالات ژورنالی منتشر شده از سال 1385 تا 1400 مورد بررسی و مورد تحلیل قرار گرفت. پس از مطالعه و ارزیابی محتوای مقالات، شکاف های پژوهشی و عرصه های مورد توجه قرار گرفته مقالات بررسی و تحلیل شد. یافته های پژوهش نشانگر آن است که موضوعات اصلی مورد بررسی در مقالات پانزده سال اخیر شامل؛ ابزارهای آموزشی و منابع درسی بوده و روش کیفی بیشترین فراوانی را دارا بود. همچنین پیشنهاد های پژوهش بر رویکردها و عرصه های نوین آموزش تاریخ در مدارس متمرکز بودند.

در این مرقومه به ایفای نقش، یکی از راه های غنا بخشیدن به تدریس تاریخ می نگریم. معنای ایفای نقش یا نقش گذاری، در اینجا «درگیر شدن فعال معلم و دانش آموزان در تفسیر گذشته» است. در طول بیست سال گذشته، جایگاه «تاریخ فعال» ارتقاء یافته است. اما «ایفای نقش» به عنوان روشی برای تدریس مطالب تاریخی هنوز آن طور که باید مورد استفاده قرار نگرفته است. این امر به طور عمده، به این دلیل است که ادراک غالب ما این است که «برون ریزی»، یعنی نشان دادن عملی جنبه ای از تاریخ باعث می شود که شکل گیری فهم تاریخی دانش آموزان دچار انحراف شود. علاوه بر آن، برخی از معلمان اعتقاد دارند که آماده سازی و مسایل مربوط به مدیریت کلاس درس باعث می شود بازی و نمایش به تجملات و تشریفات وقت گیر بیانجامد. در این مقال، نشان خواهیم داد که می توان از این دغدغه ها اجتناب کرد اگر درس ها و فعالیت ها به خوبی آماده سازی شوند و دانش آموزان درک کنند چرا در یک فعالیت خاص شرکت داده شده اند