مطالعات تاریخی جنگ

یکی از وجوه برجسته و متمایز جنگ سرد رقابت های فرهنگی بین بلوک شرق و غرب بود. شوروی و ایالات متحده به منظور سیطره بر کشورهای مختلف، به جای اتخاذ سیاست مستقیم و بهره گیری از نیروی نظامی، از طریق فرهنگ و اندیشه و به واسطه ابزارهای فرهنگی به دنبال احاطه بر جوامع مدنی برآمدند. در این کارزار، ایالات متحده با ابزارهایی همچون موسیقی، فیلم، مٌد، چاپ و نشر کتاب و با القای اندیشه دموکراسی و لیبرالیسم توانست بر جامعه مدنی کشورهای درحال توسعه غلبه کند و هژمونیک شود. در حوزه چاپ و نشر کتاب، انتشارات فرانکلین نیویورک که شعب متعددی را در کشورهای درحال توسعه ایجاد نمود، توانست علاوه بر ایجاد تحول در صنعت چاپ و نشر کتاب، بر جامعه مدنی این کشورها نیز تأثیر بگذارد و عرصه فرهنگی را از آن خود کند. مقاله حاضر با روشی توصیفی- تحلیلی و با اتکا بر اسناد تاریخی نشان می دهد که هژمونی ایالات متحده در ایران چگونه با تکیه بر صنعت چاپ و نشر کتاب بسط یافت. به علاوه، این پژوهش برنامه کتاب محور مؤسسه انتشارات فرانکلین در ایران و جهان را در راستای یک رقابت کلان فرهنگی در عرصه بین الملل می بیند.

متون تاریخ نگاری عصر صفوی مشحون از روایت جنگ ها و منازعات نظامی داخلی و خارجی حکومت صفویه است. جنگ جایگاه ویژه ای در تاریخ نویسی این دوره می یابد تا آن جا که اگر رویدادی به درگیری نظامی منجر نمی شد در نظر مورخان شایسته نقل و ضبط در تاریخ نبود و شانس کمی برای بازگویی در آثار آنان می یافت؛ بنابراین نحوه روایت جنگ اهمیت خاصی داشت و نیازمند ساختار روایی مناسب برای بازنمایی رویداد و انتقال اهداف واقع در پشت این روایتگری به مخاطبان اثر بود. این پژوهش با اتخاذ روش توصیفی – تحلیلی و ساخت الگویی از نظریات مربوط به روایت در پی پاسخ به این پرسش است که جنگ در تاریخ نگاری دوره صفوی چگونه روایت می شود و مورخین از ثبت آن، چه اهدافی را دنبال می کردند؟ دستاورد پژوهش حاضر این است که مورخان با گزینش عناصر روایت و سرکوب یا برجسته کردن مولفه هایی از این عناصر، طرحی از روایت جنگ ارائه می دهند که هدف آن بازنمایی داعیه های ارضی صفویان و مشروعیت حاکمیت و اقدامات آنان در مناطق جنگی و مورد منازعه بود.

قرارداد مهم قارص که در تاریخ 24 مهر 1300/ 13 اکتبر 1921بین دولت های وقت ترکیه، شوروی، ارمنستان، آذربایجان و گرجستان به امضا رسید، منجر به واگذاری نخجوان به جمهوری آذربایجان شد. ارامنه تلاش های زیادی جهت حفظ نخجوان انجام دادند، اما همه کوشش های آنها به دلیل داشتن رقبای نیرومندی چون شوروی و ترکیه ناکام ماند. در نتیجه پیمان قارص نه تنها واحد سیاسی جدیدی را پهنه قفقاز ایجاد کرد، بلکه از منظر ژئوپلتیک نیز موجب شکل گیری جغرافیای سیاسی جدیدی در شمال غربی ایران شد. هدف اصلی پژوهش آن است تا نشان دهد که چگونه توالی رویدادهای سال های آغازین جنگ جهانی در شکل گیری واحد سیاسی نخجوان تأثیر گذاشته است. روش پژوهش در این تحقیق مبتنی بر روش تاریخی و به شیوه توصیفی تحلیلی بر پایه یافته ها و داده های کتابخانه ای است. براساس موضوع پژوهش، این پرسش مطرح می شود؛ جنگ جهانی اول چه تأثیری بر تحولات سیاسی نخجوان از قرارداد باتوم تا قرارداد قارص داشت؟ یافته های پژوهش نشان می دهد منافع مشترک دولت نوپای شوروی و ترکیه باوجوداین که هر دو کشور در ضعف سیاسی و نظامی ناشی از پیامدهای جنگ جهانی اول بودند، اما برای نفوذ در قفقاز جنوبی با واگذاری نخجوان به جمهوری آذربایجان زمینه های نفوذ بعدی را برای خود فراهم کردند.

عرصه نظامی و تسلیحاتی یکی از موضوعاتی است که در دوره قاجاریه و بعد از شکست های ایران از روسیه بیش از پیش موردتوجه دولتمردان و متجددین قرار گرفت. آنها در این دوره به این نتیجه رسیدند که برای جبران عقب ماندگی ایران باید به پیشرفت های علمی و فنّاوری غرب دست یافت. یکی از کشورهایی که بعد از مشروطه به آن توجه ویژه ایی شد، آمریکا بود. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، و با تکیه بر مطبوعات و اسناد منتشر نشده درصدد پاسخ به این سؤال است که ایرانیان از طریق چه ابزارها و عناصری با تسلیحات نظامی آمریکا آشنا شدند و این شناخت چه تأثیر و پیامدهایی بر عرصه نظامی ایران گذاشت؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که مطبوعات آن عصر و نمایندگان سیاسی ایران در واشنگتن گزارش های متعددی از دستاوردها و تحولات تسلیحاتی و نظامی این کشور ارائه دادند به گونه ای که بسیاری از سیاستمداران و متجددین ایرانی متقاعد شدند که آمریکا را به عنوان الگوی مناسب برای ایران در نظر گرفته و این کشور را بر دیگر کشورهای اروپایی برای خرید تسلیحات نظامی، استخدام متخصصین و مستشاران و اعزام دانشجو برای تحصیل در عرصه نظامی ترجیح دهند.

جغرافیا به عنوان بستر تحولات و تاریخ به عنوان زمان آن از دیرباز با هم تعامل دو سویه داشته و به عنوان مکملی در سیر تحولات تاریخی مطرح بوده اند. اگر جنگ را به عنوان یک عامل تعیین کننده در سیر تحولات بشری بدانیم، عامل جغرافیا بدان جهت که سهمی بسزا در سرنوشت جنگ ها داشته اند، شایسته توجه است. در همین راستا از مهم ترین عوامل تأثیرگذار جغرافیایی در نبردها، تغییرات جوی بوده است. تحولات جوی بر روی زمانِ وقوع، نوع سازماندهی قوا، فرآیند و از همه مهم تر بر نتیجه برخی از نبردها اثر می نهاد؛ بنابراین هرگونه پژوهشی بدون توجه به نقش جغرافیا در پیروزی ها و شکست ها ناکافی و نارسا خواهد بود. لذا پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش بنیادین است که حوادث جوی چه تأثیری بر تحولات نظامی ایران عصر غزنوی-سلجوقی داشته است؟ یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که تأثیر حوادث جوی بر تحولات نظامی ایران و سرنوشت جنگ های عصر غزنوی و سلجوقی نقشی تعیین کننده داشته که از مهم ترین آنها می توان به مواردی چون: تأثیر آب وهوا بر کارکرد تسلیحات و قوای جنگی، نقش برف و سرما در تلفات نیروها و تغییر در سیاست جنگی، تأثیر گرمای هوا و تشنگی در تحلیل قوای سپاهیان، تأثیرات نظامی باران و سیل در زمین گیر شدن لشگریان و کارکرد پدیده های جوی در بازتولید خرافات و...اشاره کرد.

فتوحات صدر اسلام ازجمله رویدادهای مهمی تلقی می شود که پیامدهای ناشی از آن، آثار مهمی را بر حیات مادی و معنوی مسلمانان بر جای نهاده است. از سوی دیگر، تأثیرات این رویداد عظیم بر حوزه حدیث را نمی توان کتمان نمود؛ لذا پژوهش حاضر با نظر به فضای حاکم بر فتوحات به دنبال بررسی این پرسش است که اثربخشی اقدامات خلفا به مثابه رخدادهای مؤثر در تاریخ حکومت اسلامی، بر حوزه احادیث به چه میزان بوده و فتوحات نیز در پیدایش روایت مزبور، چه نقشی را ایفا نموده است؟ گفتنی است سیر تاریخی تألیفات پیرامون فتوحات، گواه از اهتمام فراوانی دارد که بدان مبذول داشته اند؛ لکن فقدان مطالعات حدیثی در باب خاستگاه روایت، ضرورت پرداخت بدان را آشکار می سازد. ازاین روی، در این نوشتار سعی شده است با پاسخ به سؤال فوق مبنی بر تأثیرات فتوحات بر زمینه های پیدایش روایت، قدری از کاستی های موجود برطرف گردد. باید گفت این پژوهش، با اتخاذ رویکردی نظری و بهره وری از شیوه توصیفی تحلیلی بدین رهیافت نائل آمد که نظریه عدالت اصحاب به مثابه نمونه ای از باور کلامی اهل سنت، موضوعی است که به موجب آن گستره روایات مجعول و یا همانندسازی شده را می توان شاهد بود. به بیان دیگر، تأثیر رویدادها و باورهای کلامی بر حوزه مأثورات قابل کتمان نبوده و آثار آن ها بر همانندسازی روایات با ذکر مصادیقی چند تبیین گردید. شبیه سازی جنگ های پیامبر(ص) و خلفا از سوی نسل های پس از صحابه، در راستای توجیه فتوحات به عنوان مصداقی از جنگ های ابتدایی و نیز تقویت نظریه «عدالت اصحاب»، زمینه های پیدایش روایت را بیش ازپیش فراهم نموده است.