نظریه و عمل در تربیت معلمان - راهبردهای نوین تربیت معلمان

چالش های متعددی بر سر راه توسعه حرفه ای معلمان وجود دارد. هدف پژوهش حاضر مطالعه تجارب ادامه تحصیل، از دیدگاه معلمان و اساتید همدان بود. این پژوهش با رویکردی تفسیری و به روش پدیدار نگاری انجام گرفت. در این تحقیق 39 نفر در مصاحبه نیمه ساختمند به عنوان نمونه مشارکت کردند. نتایج به دست آمده از تحلیل ها نشان داد که مؤلفه هایی مانند خستگی جسمی و روحی، پایین آمدن کیفیت و توان تدریس و تحصیل عدم حضور در کلاس، انجام ندادن پایان نامه و تحقیقات علمی، اخراج از دانشگاه، کم کاری، عدم هماهنگی با اداره آموزش و پرورش، پایین آمدن کیفیت تدریس از سوی مصاحبه شوندگان قابل احصا است. با اتخاذ تصمیماتی همچون ایجاد دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه های مجازی و آنلاین که نیازمند حضور فیزیکی در مکان خاصی نیست، ممکن است بسیاری از این موانع سر راه توسعه حرفه ای معلمان هموار شود.

پیشرفت هر جامعه ای بیش از هر چیز در گرو عملکرد مطلوب نظام آموزشی آن کشور است و آنچه در قلب نظام آموزشی هر کشور جای دارد، معلم است. معلم را می توان واسطه بین سیاستهای نظام آموزشی و دانش آموزان دانست. بنابراین آنچه بیش از هر چیز اهمیت دارد استفاده از معلمان آگاه با شناخت و دانش کافی و مناسب است. دانش معلم باید جامعیت و مانعیت لازم را داشته باشد. معلم نیازمند است در حوزه های دانش پداگوژی، دانش محتوایی و دانش محتوای پداگوژی شناخت کافی داشته باشد تا بتواند رسالت خویش را در آموزش و پرورش به بهترین شکل ممکن انجام دهد. به نظر می رسد جای دو نوع دانش دیگر در میان دانش های معلم خالی باشد و آن دانش بافت جامعه و دانش فراشناختی است. منظور از دانش بافت، آگاهی معلم از شرایط تاریخی، جامعه شناختی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه محل خدمتش است. منظور از دانش فراشناختی این است که معلم بر انواع دانش خود و چگونگی استفاده از آنها نظارت کند و در این زمینه انعطاف لازم را داشته باشد.

این پژوهش با توجه به این مسئله صورت گرفته است که هرچند از نگاه یونسکو دانشجو معلمان در سن بزرگسالی قرار دارند اما الگوهایی که برای آموزش آنان استفاده می شود از جنس آندراگوژی نیست. برای حل این مسئله یکی از الگوهای آموزش بزرگسالان به نام آموزش گفت و شنودی معرفی می شود. این الگو از آن رو انتخاب می شود که به باور صاحب نظران تربیت معلم، گفت و شنود راهی برای بارو کردن فرایند تأمل در دوره تربیت معلم و به ویژه دوره کارورزی است. به این ترتیب در این پژوهش، آموزش گفت و شنودی معرفی می گردد و با تکیه بر روش طبقه بندی به شیوه ی استقرایی عناصر موجود در آن که به اثربخش کردن دوره کارورزی می انجامد شناسایی می شوند. یافته های این پژوهش گویای آن است که عنصرهای زیر می توانند فرایند تأمل حرفه ای را غنا بخشند و تسهیل کنند: کارگروهی؛ پراکسیس؛ نقش؛ درآمیخته شدن؛ توالی و تقویت؛ مکان؛ زمان؛ امنیت؛ احترام؛ فوریت؛ به کارگیری ایده ها، دل خاسته ها، رفتارها؛ پاسخگویی و فعالیت های یادگیری.  

یکی از مهم ترین دغدغه هایی که امروزه مدارس کشور با آن روبه رو هستند تغییر نظام ارزشیابی از سنتی به توصیفی است، با چالش ها و مشکلاتی که سر راه معلمان، دانش آموزان و والدین قرار داده است دارای مزیت هایی نیز هست. ما در این پژوهش سعی بر آن داریم تا این چالش ها را شناسایی کنیم و بر مرتفع سازی آنان اقدام به عمل آوریم. این مطالعه به شیوه ی کیفی انجام گرفت و در آن از روش پدیدارشناسی برای درک چالش ها استفاده شده شرکت کنندگان از میان معلمان شهرستان کوهبنان انتخاب شدند و نمونه گیری مبتنی بر هدف با هفت شرکت کننده انجام گرفت. روش اصلی جمع آوری اطلاعات، مصاحبه بدون ساختار و عمیق با روش تجزیه و تحلیل کلایزی[1] صورت پذیرفته است. در طی مطالعه ی چالش های معلمان دوره ی ابتدایی در اجرای طرح ارزشیابی توصیفی پنج مضمون «روش تدریس، چالش های ارزشیابی، انتظارات والدین، چالش های دانش آموزان و تأثیر پوشه کار» استخراج گردید. پژوهش حاضر با توصیف چالش های معلمان در ارزشیابی توصیفی به بررسی این چالش ها پرداخت و آموزش تخصصی به معلمان، جلسات توجیهی برای والدین و تغییر روش تدریس متناسب با ارزشیابی را در برطرف سازی این چالش ها ارائه شده است.  

با توجه به نقش محیط زیست و منابع طبیعی در نیل به اهداف توسعه، هدایت صحیح آموزش برای نهادینه کردن فرهنگ حفاظت از این سرمایه ها ضروری است. در این پژوهش به صورت کیفی میزان تأثیر آموزش دوره ابتدایی بر انتقال مفاهیم حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی با استفاده از دیدگاه آموزگاران دنبال شد. جامعه آماری آموزگاران ابتدایی سال 95-1394 رفسنجان، حجم نمونه 32 نفر و ابزار مورد استفاده مصاحبه نیمه ساختاریافته بود. داده ها با استفاده از کدگذاری باز، محوری و انتخابی تجزیه و تحلیل و مضامین اصلی و فرعی از بین یادداشت ها انتخاب شدند. بر اساس نتایج پژوهش مضامین اصلی شامل دانش آموز، معلم، کتاب و محتوی، مدرسه و کارکنان، خانواده، روش آموزش، فوق برنامه، تربیت معلم و آموزش و پرورش و مضامین فرعی شامل کیفیت محتوی کتب، تمرکز محتوی بر تغییر نگرش، تأکید محتوی بر تغییر در رفتار اجتماعی و فردی، تأکید محتوی بر افزایش دانش، ایجاد اشتیاق و جاذبه برای فراگیر، عمق بخشی و تمرکز بر روی مباحث، تطابق با نیازهای واقعی فراگیران، بنیه علمی آموزگاران، کیفیت چاپ کتاب، فعالیت های فوق برنامه، ضمن خدمت، امکانات و تجهیزات مؤثر در آموزش و نیز توجه به نیازمندی های محلی مرتبط با مسائل محیط زیست و منابع طبیعی بودند.

این پژوهش به منظور بازنمایی پیامدهای طرح ارزشیابی توصیفی  در مقطع ابتدایی، 15 نفر از معلمان مجری این طرح را به عنوان افراد نمونه پژوهش انتخاب نموده و در اجرای پژوهش از روش زیست نگاری بهره گرفته است. نتایج این پژوهش حاکی از این است که این طرح در ارتباط با روش تدریس، معلم، دانش آموز و محتوای آموزشی، نسبت به روش سنتی از پیامدهای مثبتی برخوردار بوده و آثار مثبتی در حوزه اخلاق  به دنبال دارد و سازوکارهایی نیز در پیدایش این آثار مثبت دخیل می باشد که در متن مقاله به آن ها پرداخته شده است، علاوه بر این، طرح مذکور با پیامدهای منفی نیز روبرو هست که  عواملی از قبیل حجم کتب درسی، عدم آگاهی کافی معلمان و اولیاء نسبت به این طرح و کمبود وقت کلاس، در شکل گیری این پیامدهای منفی  خالی از تأثیر نیست.  

تلاش در جهت تغییر و نوآوری در حوزه برنامه درسی، به دست معلمان با صلاحیت و توانمند به ثمر می نشیند. برنامه های تربیت حرفه ای به منزله ای راهبردی مهم در جهت بهبود کیفیت تدریس و پیشرفت دانش آموزان قلمداد می شوند. شواهد فراوان حکایت از این حقیقت دارد که رویکرد های متمرکز و کوتاه مدت در زمینه رشد حرفه ای، در فراهم آوردن موجبات ایجاد تغییر معنادار در عملکرد معلم در کلاس درس، قرین موفقیت نبوده اند. لذا تمرکز زدایی از برنامه های آموزش معلمان و تدارک فرصت های یادگیری مبتنی بر بافت و مدرسه بنیان، به منظور رشد حرفه ای پایدار، یک ضرورت اساسی است. لذا در پژوهش حاضر، که نوعی پژوهش هنجاری است، نگارنده بر اساس مرور پیشینه و مطالعه پژوهش های عمیقی که با هدف تعیین ویژگی های مدل های اثربخش رشد حرفه ای معلمان انجام شده است، به شناسایی عناصر اساسی می پردازد که ستوان فقرات برنامه های اثربخش تربیت حرفه ای ضمن خدمت محسوب می شود. هدف، ارائه یک چهارچوب مفهومی برای تفکر در مورد برنامه درسی رشد حرفه ای معلمان، با تاکید بر ماهیت فرایندی و مبتنی بر بافت آن است. لازم به ذکر است که نگارنده در پژوهش حاضر، در راستای عملیاتی نمودن اهداف و راهبرد های ذکر شده در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش در خصوص رشد و بالندگی مستمر معلمان، گام برداشته است.

در این مقاله نویسنده در پی نشان دادن کنش پژوهی به عنوان فعالیت حرفه ای معلمان محقق برای توسعه بینش ها، کنش ها و تغییر تربیتی است؛ این که برای عاملان تربیت چه جایگاهی در حل مسائل تربیتی باید داشته باشد، و چگونه موجب خودکاوی شخص و بهسازی تربیت می شود. کنش پژوهی مستلزم آن است که عاملان نخست حوزه کنش را شناسایی کنند، فعالیتی برای بهبود طراحی و بعد عمل کنند، این فرایند را همواره مشاهده و بر آن تأمل کنند، اگر لازم است در طرح ها و کنش ها تجدیدنظر کنند و این چرخه را توالی ببخشند تا شواهدی دال بر تغییر و بهبود ظاهر شود. در این مقاله تعاریف و انواع کنش پژوهی از دید صاحب نظران، سیر تحول کنش پژوهی، چگونگی اجرا، سبک های کنش پژوهی، و تأثیر کنش پژوهی بر مدارس بررسی شده است. مهمترین دعوی مقاله این است که کنش پژوهی ابزاری قدرتمند و موفق برای تغییر تربیتی در مدارس است.