مدیریت دانش اسلامی

دانش فقه به سبب گستردگی ساختاری و فزونی تولید اطلاعات از یک سو و نیاز به آن از سوی دیگر، نیاز به مدیریت اطلاعات از طریق بازنمایی اطلاعات دارد. از سویی بازنمایی اطلاعات به دلیل شمول عنوان آن بین حداقلی و حداکثری، نیاز به تنقیح مفهوم، روش ها و رویکردهای عملیاتی دارد که هر کدام نیاز به بحث و بررسی مستقل دارند؛ اما این پژوهش که از جهت گردآوری، کتابخانه ای و از جهت مطالعات، توصیفی با رویکرد تحلیلی و براساس هدف، کاربردی است، با هدف تبیین و شفاف سازی رویکردهای نمایه سازی، درصدد بررسی گرایش های مختلف بازنمایی اطلاعات است و آن را از دو جهت شناسایی و بررسی کرده است: اول از جهت گرایش بازنمایی اطلاعات و دوم از جهت محتوای بازنمایی اطلاعات. در گرایش بازنمایی اطلاعات، سه رویکرد به نام های رویکرد مدرک گرا ، رویکرد کاربرگرا و رویکرد حوزه گرا وجود دارد که برای مدیریت اطلاعات دانش فقه، رویکرد حوزه گرا لازم تر است. در محتوای بازنمایی اطلاعات نیز سه رویکرد به نام های رویکرد واژگانی، رویکرد موضوعی و رویکرد استنادی وجود دارد که بهترین رویکرد بازنمایی دانش فقه رویکرد موضوعی معرفی شده است.

در فقه امامیه کمتر به بررسی ساختارهای فقهی توجه شده است. برخی از اندیشمندان، تعدادی از ساختارهای فقهی را بررسی کرده اند؛ اما این بررسی ها دچار سه چالش اند: انتخاب گزینشی ساختار، بررسی اجمالی و گذرا و فقر در تحلیل. ضرورت و هدف از این تحقیق دو چیز است: اول دستیابی به ویژگی های ساختارها، دوم بازخوانی ساختارهای پیشنهادی فقهی و نقد آنها تا مزایا و کاستی های ساختارهای مذکور مشخص شوند و با مقایسه ساختارهای پیشین راه برای ارائه ساختارهای جامع و متناسب با نیازهای روز باز شود. نظریه ای که این مقاله در پی اثبات آن است، این است که بیشتر فقیهان متقدم، فقه را براساس مسائل آن ساختاربندی کرده اند و ساختاری درون علمی ارائه کرده اند، برخلاف فقیهان متأخر که بیشتر ساختار برون علمی و ناظر به حقوق برای علم فقه پیشنهاد کرده اند. این مقاله ساختارهای پیشنهادی متقدمان را بررسی و ارزیابی می کند. ویژگی این ساختارها استقلال از علم حقوق است. براساس استقرا، پنج ساختار پیشنهادی پیش از شهید صدر عبارت اند از: ساختار ابن براج در المهذب، شهید اول در القواعد و الفوائد، سیوری در نضدالقواعد، فیض کاشانی در وافی و نخبه و عاملی در مفتاح الکرامه.

هدف این مقاله تبیین پیامدهای مدگرایی به عنوان یکی از پیامدهای سبک زندگی غربی است تا بدین وسیله تعارض این رفتار سبکی با سبک زندگی اسلامی هویدا گردد. برای دستیابی به این مقصود و با روش توصیفی و تحلیلی، تلاش شده است هندسه مدگرایی در اندیشه وبلن با استفاده از شیوه آنتولوژی ترسیم گردد؛ به همین منظور مفهوم مد و مدگرایی و مفاهیم مرتبط با این دو مفهوم از کتاب نظریه طبقه مرفه تورستین وبلن گرفته شده و ارتباط معنایی میان آنها براساس ضوابط آنتولوژی برقرار گردیده است. داده تحقیق این است که مفهوم مد و مدگرایی از نظر وبلن پیامدهای خسارت باری هم در حوزه اندیشه و هم در حوزه اخلاق دارد؛ یعنی این ناهنجاری اجتماعی، از نظر وجودی، هم در حوزه اندیشه و هم اخلاق، تأثیر جبران ناپذیری می گذارد و این ارتباطات در متن مقاله به تصویر کشیده شده است.

نمایه سازی محتویات منابع علوم اسلامی از ضروری ترین کارهایی است که باید انجام بگیرد؛ چه اینکه به جهت گستردگی زمانی و اطلاعاتی، رسیدن به تمام محتوا که نقشی در نسبت ها و قضاوت ها دارد، بدون نمایه، براش شخص کاری غیرممکن است. این مقاله که با روش تحقیق کتابخانه ای انجام شده و براساس توصیف و تحلیل است، برای رسیدن به اهدافی که در نمایه سازی ذکر شده، شرایط ذیل را برای روش نمایه سازی منابع علوم اسلامی، بیان کرده است: 1. پیروی کامل از اصطلاح نامه ها؛ 2. استفاده از اصطلاح کامل؛ 3. از اصطلاحات اشاره ای استفاده نشود؛ 4. استفاده نکردن از اصطلاحات عطفی؛ 5. ملاک ترکیب نمایه ها، وحدت موضوع باشد نه چیزدیگر؛ 6. نمایه ها براساس دانش ذخیره شوند نه براساس کتاب؛ 7. از اصطلاحات مشترک استفاده نشود؛ 8. نمایه مربوط به یک علم زیرمجموعه اصطلاح همان علم قرار گیرد؛ 9. ذکر نام مؤلف در نمایه ها. درضمن نگاهی نقادانه هم به روش نمایه سازی پژوهشکده اطلاعات و مدارک اسلامی شده است که براساس واژه ها و موضوعات کنترل شده با استفاده از منابع معیار از قبیل اصطلاح نامه ها به سرانجام رسیده است. نقدها عبارت اند از: 1. استفاده از اصطلاحات تجزیه ای؛ 2. استفاده از اصطلاحات عطفی؛ 3. استفاده از اصطلاحات اشاره ای؛ 4. عدم ذکر نام مؤلف در نمایه ها؛ 5. ذخیره نمایه ها براساس کتاب؛ 6. استفاده از اصطلاحات مشترک برای ذخیره؛ 7. ذخیره نمایه ها در اصطلاحات علوم غیرمرتبط.

قلمرو علم اخلاق به چهار حوزه اخلاق بندگی، اخلاق فردی، اخلاق اجتماعی و اخلاق رابطه با محیط پیرامونی (سایر موجودات) تقسیم شده است. در این تقسیم بندی که بسیار از آن استقبال شده و بر نوع کتاب های اخلاقی اخیر سایه افکنده است، جامعیت منطقی و پوشش کامل وجود دارد و فرد دیگری در عرض اقسام آن تصور نمی شود؛ اما در عین حال از محورهایی از تفاصیل این حوزه های چهارگانه غفلت شده و این محورها در کتاب های قدیم و جدید اخلاق از قلم افتاده اند. تفطن ما به این محورها به برکت انقلاب اسلامی و مدرسه معرفتی امام خمینی است. امام خمینی با ایجاد نگرش عمیق اجتماعی، قلمرو همه علوم اسلامی و از جمله دانش اخلاق اسلامی را به شکل مبسوطی گسترش داده است. این نگرش عمیق اسلامی، حوزه اخلاق اجتماعی را با صورت پیشین خود بسیار متفاوت ساخته و تصویر جامع تری از آن عرضه کرده است. این مقاله به روش تحلیلی این توسعه را تبیین می کند.

تقسیم بندی علوم با کار ارسطو در جهان دانش آغاز گردید و امروزه طبقه بندی علوم از مباحث مطرح فلسفهٔ علم است. تقسیم بندی علوم همواره مورد توجه دانشمندان جهان اسلام بوده است. در دوره میانه چشم انداز هر دانش با علوم دیگر روشن گردید و هندسه علوم در تمدن اسلامی مشخص گردید. فارابی فیلسوف مؤسس در طبقه بندی دقیق علوم به ویژه علوم دقیقه در جهان اسلام است. سده های دوم تا هفتم هجری قمری دوران شکوفایی علوم در سرزمین های اسلامی بود که به تبع آن علم یا فن طبقه بندی علوم سر برآورد و در مسیر رشد دانش نقش مهمی ایفا کرد. تقسیم بندی علوم در تمدن اسلامی پیوند با اداره و مدیریت جامعه داشته است. علوم دقیقه بخشی عمده از دانش ها را تشکیل می دهند و این علوم به گونه ای با ریاضیات ارتباط دارند. به علوم دقیقه از دو جنبه «نقش این علوم در سرزمین های اسلامی» و «تأثیرات آموزه های اسلامی بر این علوم» نگریسته می شود. در این تحقیق به مسئله علوم دقیقه در میان متفکران اسلامی تا سده هفتم و به مبانی نظری تقسیم بندی آن پرداخته شده است. روش پژوهش مقاله، کتابخانه ای است.