سید محمدصادق حسینی سرشت

امر به معروف و نهی از منکر از مهم ترین مباحث دینی مطرح در حوزه ی اخلاق اجتماعی است. حتی می توان آن را سرسلسله ی مباحث این حوزه دانست. امر به معروف و نهی از منکر از فروع دین و فریضه ای الهی و بنا به عقیده ی عموم اندیشمندان شیعه واجب کفایی است. در زمان برپایی حکومت اسلامی، احیای این فریضه بر جامعه ی اسلامی لازم است. در برخی از آیات قرآن کریم به اقامه ی این فریضه امر شده است و از دیگر سو، پاره ای از آیات قرآن فرد را مسؤول اعمال خود می داند و می گوید گمراهی و هدایت دیگران به فرد ضرری نمی رساند. آیه ی 105 سوره ی مائده از این نمونه است. نگارنده بر آن است در این مقاله به دفع این شبهه بپردازد و جایگاه امر به معروف و نهی از منکر را روشن نماید. هدف نوشتار حاضر اثبات این نکته است که امر به معروف و نهی از منکر و دعوت به دین هیچ گونه منافاتی با خودسازی و پرداختن به خود ندارد و هر یک از مفاهیم در جایگاه خاص خود تعریف شده است

فتنه در لغت به معنای آزمایش و وسیله ی آزمایش است و گاهی در معنای ملزوم آن، - یعنی چیزی که باعث آزمایش است- به کار می رود. جامعه ی اسلامی از آغاز پیدایش تا به امروز از این مسأله مستثنی نبوده و در تمامی اعصار و قرون، مقرون به فتنه بوده است. درآیات قرآن کریم و سخنان امیر مؤمنان حضرت علی7ریشه های فتنه، راه های دفع، و آثار فتنه بیان گردیده است. برخی از ریشه های فتنه عبارتند از: پیروی از هوای نفس، بدعت گذاری، غلوّ در اعتقادات، اختلاف افکنی، حبّ ریاست، وسوسه های شیطانی و جریان نفاق. برخی از راه های دفع فتنه عبارتند از: تمسّک به قرآن، تمسّک به اهل بیت:، پرهیزگاری و اخلاص عمل، وحدت و همدلی، و عبرت پذیری از فتنه های تاریخ. نگارنده بر آن است در نوشتار پیش رو به تعیین علمی و روش مند این موضوع در بیان امام علی 7بپردازد.

«مقتضیات تقوا در آیینه­ی قرآن و سنّت» عنوانی جهت دستیابی به مفهوم تقوا، وعوامل دستیابی به تقوا از دیدگاه قرآن و سنّت است. تقوا از «وقایه» گرفته شده و در لغت، به معنای نهایت خویشتن داری و در عرف، بازداشتن نفس از آن چیزی است که در آخرت برای  انسان زیان دارد، و محصورکردن آن به  چیزهایی است که برای او مفید است. مقتضیات، یعنی همان عوامل پیدایش تقوا، در دو زیر شاخه­ی اصلی: اخلاقی و فقهی، بررسی گردیده اند. مقتضیات اخلاقی پیدایش تقوا نیز در دو مجموعهی اخلاقیات فردی همچون: الگوپذیری، مخالفت با هوای نفس، شناخت و معرفت، صداقت، اطاعت اوامر الهی، عبادت و بندگی، خردورزی، یاد خدا، آیات الهی، هدایت الهی، یقین، توبه، صبر و تواضع، و مجموعهی اخلاقیات اجتماعی همچون: عدالت، خدمت به مردم، وحدت، وفای به عهد، موعظه، عفّت و پاکدامنی، احسان وکنترل زبان آمده اند. در مقتضیات فقهی نیز عواملی چون: بر پاداشتن نماز، روزه داری، حجّ، جهاد و قصاص بررسی شده اند.

«آثار تقوا در دنیا و آخرت با الهام از آیات قرآن و سخنان اهل بیت :» عنوانی است جهت دستیابی به مفهوم تقوا و آثار آن در دنیا و آخرت که از دیدگاه قرآن و سنّت بررسی گردیده است. تقوا از «وقایه» گرفته شده و در لغت، به معنای خویشتن­داری و بازداشتن نفس از آن چیزی است که در آخرت برای انسان زیان دارد. تقوا، محصورکردن نفس به چیزهایی است که برای او مفید است. تقوا، دارای اثر نیک در دنیا و آخرت است.آثار دنیوی نیز در دو قالب آثار فردی و آثار اجتماعی ذکر شده اند. لازم به ذکر است که پاره ای از آثار، رابطه ای تعاملی یا دو سویه با تقوا دارند؛ یعنی هم این عوامل تقوا را به دنبال دارند و نیز تقواپیشگی سبب پیدایش آنهاست.

تقوا؛ ورع و پرهیز از حرام های خدا و اجتناب از ارتکاب معاصی است. درآیات قرآن تقوا به معنای محافظت خود از چیزهای است که باعث ضرر و زیان است. تقوا درپی عمل به دستورات خدا و عبادت(بندگی) او ایجاد می شود، و امری مشکّک (ذو مراتب) است. تقوا؛ سرآمد فضائل اخلاقی، وصیّت خدا و اهل بیت:، بالاترین کرامت، بهترین پوشش، محکم ترین عزّت، والاترین فضیلت و بهترین توشه برای آخرت است. در آیات قرآن متعلَّق تقوا؛ خداوند،آتش جهنّم و بیت المال مسلمین است. مخاطب تقوا گاه عامّ و گاه خاصّ است. تقوا در زبان قرآن وسنّت با مفاهیم: ایمان، سکینه، اطاعت و ورع مرادف است. برخی از مفاهیم مقابل تقوا در زبان قرآن و سنّت عبارتند از: فجور، غوایت و طغیان. ثمره این جستار، مفهوم شناسی علمی و روشمند تقوا است.

تفرقه در لغت، جداگشتن، و فاصله گرفتن معنا می دهد و در فرهنگ قرآن و معارف اهل بیت :، دورشدن قلب ها، عواطف اعتقادات از یکدیگر است. این عمل، پی آمد رذالت ها و صفات ناپسندیدهی انسانی است که ریشه در اعتقادات ناصحیح دارد. هدف اصلی نوشتار حاضر دستیابی به عوامل اخلاقی تفرقه از منظر قرآن و سنّت معصومین :است. نتیجه و ثمره ی این پژوهش، تبیین علمی، جامع و دقیق عوامل اخلاقی تفرقه، جهت دستیابی به آن در تمام ابعاد زندگی دنیوی و اخروی مسلمانان و امّت اسلام است. برای تحقّق این خواسته، نگارنده به استقصای تمام آیات قرآن و نیز قسمت اهمّ روایات ائمّه ی معصومین : پرداخته است.

یقین علم ثابت واستواری است که هیچ گونه شکّ و شایبه ای درآن راه ندارد. با توجّه به اثر یقین در رفتار و منش آدمی، هدف اصلی نوشتار حاضر دستیابی به عوامل کسب یقین از دیدگاه قرآن و سنّت است. ثمره ی این جستار تبیین علمی و روشمند یقین جهت وصول به آن است. تحقّق این خواسته مستلزم استقصای تمام آیات وروایات مرتبط به یقین و نیز ساماندهی و ارتباط آنان با یکدیگر است که در این نوشتار به آن پرداخته شده است. عوامل کسب یقین از منظر قرآن و سنّت عبارتند از: مخالفت با هوای نفس، عبادت، صبر، تقوا، امر به معروف و نهی از منکر، زهد، مبارزه با دنیاطلبی، احسان، شک ستیزی، دوری از شبهات، فتنه ستیزی، کسب شناخت، خردپروری، روحیه ی پرسش گری، مشورت، حقّ پذیری، عبرت گیری، خدامحوری، صداقت و اخلاص، دعا و توسّل، توکّل و شجاعت، خشوع، تسلیم و رضا. بنیادی ترین و اصولی ترین عامل جهت کسب یقین،کسب شناخت است. برخی ازعوامل یاد شده به صورت تعاملی و دوجانبه با یقین مرتبط اند. بدین صورت که ابتدا باعث رشد یقین اند و در ادامه خود یقین نیز، باعث رشد آنها می گردد. این عوامل عبارتند از:کسب شناخت، خردپروری، زهد، احسان، صبر، صداقت و اخلاص. الگوهای یقین عبارتند: ائمّة طاهرین:، رسولان الهی:، و مؤمنان راستین.

«زیغ»، در لغت، به معنای انحراف از حقّ، میل، کشش و عدول است، و در اصطلاح، به معنای انحراف و تمایل از پایداری در راه دین است. زیغ، پی آمد سرپیچی از دستورات الهی و وانهادن بندگی خداست. زیغ، در زبان قرآن و سنّت، با مفاهیم: ضلالت، غوایت و میل مرادف است. برخی از مفاهیم مقابل زیغ در زبان قرآن و سنّت عبارتند از: هدایت، رشد، قصد و ثبات. در این موجز، مفهوم شناسی زیغ، عوامل ایجاد زیغ، عوامل از بین بردن زیغ، پی آمدهای دوری از زیغ و پی آمدهای زیغ بررسی گردیده است. ثمره ی این جستار، شناخت علمی و روشمند مفهوم زیغ است.