فاروق خارابی

در آستانه انقلاب مشروطه، کشور ایران هنوز تمامی خصوصیات جامعه شناختی جامعه سنتی را دارا بود. حاکمیت سیاسی به شکل استبداد کهن سال ایرانی بود که می توان آن را نمونه متعارف استبداد شرقی دانست. در قرن نوزدهم میلادی، طی یک سلسله تحولات اقتصادی و سیاسی و فرهنگی، رفته رفته شکاف هایی در جامعه سنتی ایران پدیدار گشت و حقانیت رژیم سیاسی مبتنی بر استبداد سلطنتی مورد تردید قرار گرفت. گروه هایی از مردم شهری به ویژه عناصر اصلاح طلب دولت و دیوان، روحانیون روشن بین، تجار، و روشنفکران در افکار آزادی خواهانه غربی (آزادی های مدنی، مصونیت جان و مال فرد از تعرض، تفکیک قوای سه گانه، حاکمیت قانون) شعارهای مناسبی برای مبارزه با حکومت استبدادی قاجار یافتند. (خارابی 1380، ص 11)

نهضت مشروطیت جامعه ایران را دستخوش تحولی عمیق کرد و نوعی تغییر نگرش در حیات معنوی ایرانیان را سبب شد. انعکاس این تحولات را می توان در شعر عرصه مشروطه ملاحظه کرد. برای نخستین بار عناصر سیاسی و اجتماعی‘ به عرصه شعر راه یافت و معضلات اجتماعی از دیدگاه نو‘ نقادانه مورد بررسی قرار گرفت. مفاهیمی چون آزادی‘ بیداری‘ پیشرفت‘ طبقات اجتماعی و نیز پدیده های ناخوشایند اجتماعی و کاستیهای موجود زندگی مورد ملاحظه قرار گرفت و به مضمون و محتوای شعر بدل گردید.

"پس از اعلان مشروطیت ابتدا در شهر تبریز و سپس در اغلب شهرها (و نیز پاره ای از مناطق روستایی) انجمنهایی به نام انجمنهای رسمی و غیر رسمی (آزاد) تاسیس شد. انجمنهای مزبور با اقبال بی سابقه مردم مواجه شده و در حوادث و جریانات دو ساله نخستین عصر مشروطه نقش چشمگیری در حیات سیاسی و اجتماعی کشور ایفا کرد. مردم ایران که تا قبل از اعلان مشروطه فاقد حقوق سیاسی و اجتماعی بودند و رعایای سلطان مستبد بشمار می رفتند، با فعالیت در چهارچوب انجمنها و در حول و حوش آنها نخستین تجربه های خود را در زمینه مشارکت سیاسی و فعالیت سازمان یافته دستجمعی کسب کردند. "