محمدعلی کاظمی فر

معتزله یکی از فرق اسلامی بود که در اوایل قرن دوم هجری و در اثنای حکومت عباسی، با گذر از سیر کلامی پا به عرصه سیاست نهاد و در دوران خلافت مامون، به عنوان مذهب رسمی خلافت انتخاب شد. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر اقدام پژوهی که به توصیف شرایط یا پدیده های مربوط به یک فرآیند می پردازد، به این پرسش پاسخ داده می شود که تاثیر اندیشه های کلامی معتزله بر عملکرد سیاسی آنان تا پایان دوره اول خلافت عباسی (232ه.) چگونه بود. بر اساس نتایج تحقیق، اصل منزله بین منزلیتن، اصل امر به معروف و نهی از منکر و زیر مجموعه آن مسئله امامت- خلافت از مهمترین اندیشه های کلامی معتزله بود که آن ها را به تعامل و تقابل در برابر خلفای عباسی و شرکت در قیام ها سوق داد. اهل اعتزال در اصل منزله بین منزلتین، مرتکب گناه کبیره را نه مومن و نه فاسق می دانستند. در مسئله امر به معروف و نهی از منکر، در صورت ظلم یا پیمان شکنی حاکم، خروج به سیف از اعتقادات اصلی معتزله بود که اصل آزادی و اختیار این مکتب را نمایان می ساخت. همچنین در زمینه امامت- خلافت معتزله بغداد عمدتا گرایش به نص و نصب (شیعه) و معتزله بصره عمدتا قائل به انتخاب و بیعت (اهل سنت) بودند. فراز و نشیب مشارکت معتزله در قیام ها، نزدیکی و دوری به قدرت حاکمه، ارائه نکردن یک نظریه واحد سیاسی و عدم وحدت رویه، منجر به زوال سیاسی زود هنگام این مکتب شد.

نائین با وجود قرار گرفتن در اقلیم جغرافیایی بیابانی و خشک، پیشینه تمدنی غنی دارد؛ به گونه ای که سابقه تاریخی آن به پیش از ورود اسلام به ایران برمی گردد.  با این وجود تحقیق مستقلی درباره تحولات این شهر انجام نشده است. اهالی این شهر همواره در برابر هجوم اقوام بیگانه همچون مغولان و بعدها تیمور و فرزندانش ایستادگی کردند. در دوره صفویان، نائین جزو توابع اصفهان قرار گرفت و این تغییر، موجب رشد و شکوفایی این شهر شد. افزون بر این، تحولات سیاسی و اجتماعی نائین از دوره صفوی تا دوره قاجار تحت تأثیر ورود قبایل عرب عامری به این منطقه و فعالیت های آنان بود و همچنین درگیری های معروف به نعمتی و حیدری به این فعالیت ها دامن می زد. پس از خوگرفتن ایرانیان با تمدن جدید و مظاهر آن از دوره مشروطیت به بعد، نائین نیز تحت تأثیر این تحولات قرار گرفت و سیمای آن تغییر کرد. در این مقاله سعی شده است با بهره گیری از منابع متقدم و تحقیقات متأخر، ویژگی های طبیعی شهر، فرهنگ مردم نائین و روند تحولات سیاسی و اجتماعی این شهر در دوره زمانی ورود اسلام تا دوره پهلوی بررسی شود.