کامران محمدحسینی

حمله دولت آل سعود اول به کربلا در سال 1216ق./1802م. خطر وهابیان را برای دولت عثمانی آشکار کرد و غربیان را نیز به اندیشه شناخت این گروه انداخت. پس از این واقعه، چند کتاب درباره وهابیان در کشورهای اروپایی به قلم خاورشناسان و دیپلمات هایی که در کشورهای اسلامی حضور داشتند منتشر شد که شامل شرحی از این واقعه نیز بود. این مقاله گزارشی است از واقعه حمله به کربلا، به روایت نخستین منابع غربی که در نیمه نخست سده نوزدهم میلادی نوشته شده اند. در اینجا افزون بر گزارشی از شرح واقعه به قلم این نویسندگان، منظر آنان در تحلیل زمینه ها و پیامدهای این واقعه بازتاب یافته است. افزون بر برخی اطلاعات تازه که نویسندگان غربی درباره واقعه به دست داده اند، دیدگاه آنان در تحلیل سیاسی و اقتصادی این واقعه قابل توجه است. نقش زمینه ای ضعف امپراتوری عثمانی در این واقعه، انگیزه های اقتصادی وهابیان و تأثیر اقتصادی و سیاسی این حمله در توسعه قدرت آل سعود از جمله این موارد است.

از سال های پایانی سده هجدهم میلادی همزمان با افزایش سفرهای خاورشناسان در شبه جزیره عربی، شکل گیری و رشد وهابیت و ظهور قدرت آل سعود زمینه تازه ای برای کنجکاوی آنان به وجود آورد. در این دوران، شبه جزیره عربی شاهد ورود چندین خاورشناس اروپایی بود که در آثار خود اطلاعاتی درباره این فرقه تازه تأسیس به مخاطبان اروپایی خود ارائه می کردند. مطالعه نگاشته های این خاورشناسان درباره وهابیت، از یک سو برای شناخت گفتمان خاورشناسی و رویکرد آن به پدیده های جوامع اسلامی و از سوی دیگر برای شناخت بیشتر جریان وهابیت مفید خواهد بود. در این نوشته، به معرفی کتاب «سفرنامه علی بیک» ) Travels of Ali Bey)، اثر خاورشناس اسپانیایی دومینگو بادیا ای لبلیچ Domingo Badia y Leblich و بازخوانی بخش هایی از آن، که به شرح تاریخ و عقیده وهابیت و توصیف وهابیان اختصاص دارد، پرداخته خواهد شد. سفرنامه او یکی از نخستین متن های موجود درباره وهابیت از دیدگاه یک اروپایی و شامل اطلاعاتی درباره زندگی و عقاید وهابیان، تاریخ سیاسی آل سعود در دوره نخست حکومت خود و شرایط سیاسی و اجتماعی حجاز در سال 1221 قمری/ 1807 میلادی است.

میرزا محمد اخباری (م 1232 ق) از چهره های سرشناس جریان اخباری گری است که آرای او در مخالفت با اجتهاد کم و بیش مورد مطالعه قرار گرفته است؛ اما او آثاری در حکمت و عرفان و آرائی در فلسفه دارد که تاکنون به دید پژوهشگران نیامده است. در این مقاله با مطالعه بخش هایی از یکی از این دست آثار او با عنوان مجالی المجالی، برخی آرای فلسفی او را از نظر خواهیم گذراند. مجالی المجالی شرحی است بر رساله دیگری از میرزامحمد به نام مجالی الانوار که آن را در سال ۱۲۲۲ق. به ملا علی نوری )م ۱۲۴۶ق.( عرضه کرد و او ملاحظاتی انتقادی درباره محتوای رساله بر حواشی آن نگاشت. میرزا محمد در پاسخ به این انتقادها و شرح گفتار خود، رساله ای با نام مجالی المجالی نوشت. در این مقاله آرای میرزا محمد و انتقادات ملا علی نوری به نظرات میرزا درباره مادی بودن عالم مثال، مقوله بودن حرکت و رای او در باب اصالت وجود و ماهیت گزارش شده است. این آرای میرزا محمد با اصطلاحات و آرای رایج نزد فلاسفه تفاوت ها و تضادهایی دارد. میرزا محمد اخباری از میان فیلسوفان پیش از خود، آشکار تحت تاثیر میرداماد است.  

در این بخش این نوشتارها آورده شده است: آن «دکان» که در قاموس فیروزآبادی نیست؛ لغزش علامه دهخدا در خوانش عبارتی از قاموس فیروزآبادی/ جویا جهانبخش «شیخ» صاحب تاج العروس کیست؟: روشنداشت و درست گردانی لغزشی در لغت نامه دهخدا/ جویا جهانبخش اشارات و تنبیهاتی در باب مطالعات اسلامی/ محمد رستم/ ترجمه طه عبداللهی سرقت ادبی در مقاله «نقش میرزا محمد اخباری در فرازوفرود مکتب اخباری در دوره فتحعلی شاه قاجار»/ کامران محمدحسینی تحفه خاقانیه در زمانه تناقض ها/ رحیم پاک نژاد

میرزا محمد اخباری، یکی از علمای اخباری است که به واسطه آثار متعددش در انتقاد تند علیه مجتهدان شناخته شده است. در پژوهش حاضر، سویه کمتر شناخته شده اندیشه و آثار میرزا محمد اخباری، که شامل گرایش های عرفانی اوست، بررسی گردیده و تأثیر بافت فکری زمانه، که دوران ستیز سه گفتمان اجتهادی، صوفیانه و اخباری در دهه های نخست سده سیزدهم قمری بود، بر بُعد عرفانی اندیشه او واکاوی شده است. پرسش های پژوهش حاضر چنین اند: ارتباط میرزا محمد اخباری با تصوف و عرفان در آثار و زندگی وی چه نمودهایی داشته است؟ تا چه اندازه ای از اخباری گری تأثیر پذیرفته است؟ نتایج تحقیق حاکی از آن است که مواضع میرزا محمد اخباری درباره عرفان و تصوف، از ادبیات تندش در برابر مجتهدان تأثیر پذیرفته است. میرزا محمد اخباری با استفاده از دوگانه عرفان/تصوف، از عرفان دفاع و از تصوف انتقاد می کند. او رساله هایی در حکمت عرفانی نگاشته و با برخی از صوفیه در ارتباط بوده است. میرزا محمّد، متصوفه را به مجتهدان و عارفان را به اخباریان تشبیه کرده و صوفی و مجتهد را به جهت بدعت گزاری و وابستگی به اهل سنت مشابه هم فرض کرده است. در عین حال، او با توسعه دامنه مصادیق عارف و دفاع از شخصیت های صوفی، که مورد نکوهش علما بوده اند، عملاً در جدال مجتهدان و صوفیه، جانب صوفیه را گرفته است.