حسین حسنی درگاه

از آن زمان که رینولد نیکلسن در مقاله خود با عنوان نویسنده ایرانی پیشرو دانته به وجود پاره ای از شباهت ها میان کمدی الهی دانته و منظومه سیرالعباد سنایی اشاره کرد، این باور که دانته در خلق اثر جاودانه خود از منظومه سنایی تأثیر پذیرفته است به ذهن برخی متبادر شد. انتشار کتاب معروف محقق عربی دان اسپانیایی میگل آسین پالاسیوس با نام فرجام شناسی اسلامی و کمدی الهی [i]و پیدا شدن دو نسخه خطی کهن از کتاب معراج محمد (ص) به زبان لاتین در کتابخانه آکسفورد و به زبان فرانسوی در کتابخانه ملی پاریس موجب قوت گرفتن این باور شد. رویکرد این تحقیق که نگارش آن را بایسته می سازد و آن را از دیگر آثار مشابه متفاوت می کند بر این اساس است که نگارندگان کوشیده اند تا حدی که ساختار مقاله پژوهشی اجازه می دهد تمام منابعی را که در زبان های عربی، لاتین، یونانی و پارسی به صورت درزمانی بر دو اثر برگزیده تأثیرگذار بوده اند بررسی کنند و سهم آن ها را به اختصار در شکل گیری این دو کتاب نام آور نشان دهند. از سوی دیگر تأکید مقاله حاضر بر خلاف آثار مشابه که نقد آن ها در این مقاله مطمح نظر است، بر همسانی ها یا دگرسانی های ظاهری و محتوایی این دو اثر نیست، بلکه بر آن بوده ایم که آثار و منابعی را که به ایجاد مضامین همسان یا یکسان انجامیده اند از میان ده ها اثری که در اختیار دو م ؤلف بوده اند بازنماییم.

در دو ره های مختلف، متناسب با زمینه های فکری و معرفتی رایج، نوع نگاه مفسران و مخاطبان به متون عرفانی دیگرگون و متفاوت بود ه است. تعالیم و زبان سیّال متون عرفانی همواره بر اساس نیازها و زمینه های روحی و تمایلات درونیِ پژوهشگران و مخاطبان، مورد تأویل و رمزگشاییِ قرار گرفته اند. برخی مفسران و پژوهشگران متون عرفانی، این متون را از منظر یک حقیقت یا زبان رمزیِ برتر نگاه کرده، تفاسیری مبتنی بر تحلیل رمزها یا به عبارتی، رمزگشایی مفاهیم بنیادین زبان عرفانی ارائه کرد ه اند. پروفسور هانری کربن از جمله این افراد است؛ وی همواره سعی می نمود که علاوه بر بازنمایی و تفسیر مفاهیم کلیدیِ حکمت اسلام ی ایرانی، با اتخاذ شیوه تحلیل مبتنی بر فلسفه پدیدارشناسانه، با گرایش به تأویل رایج در حکمت اسلامی، زبان رمزاندیشانه متون حکمی را کشف و تبیین نماید. در این مقاله، تلاش می شود با رویکردی توصیفی- تحلیلی، دیدگا ههای کربن درباره رمز و رمزپردازی در متون حکمی ایران ی اسلامی، به شکل منسجمی صورت بندی گردد. از نظر کربن، متن وقتی به حقیقتش بازگردانده م ی شود که نفس نیز در سیری صعودی به حقیقت خود -که انتقال از سطح نمودها و مجازهاست- بازگردد؛ نتیجه اینکه بر اساس فهم رمزاندیشانه از متون حکمی، تأویل نه فقط درک معنای نهفته متن در سطح افقی، بلکه صعود شخص مؤولِ به سطح وجودی جدید و دریافت آگاهیهای از نوع این مرتبه وجودی جدید خواهد بود، که کربن از آن با اصطلاح «تأویل نفس » یاد کرده است.