سعیده مرادزاده میرزایی

باغ ایرانی با توجه به الگوی خاص، طراحی هوشمندانه و پیشینه تاریخی که دارد، به عنوان یکی از نخستین الگوهای باغ سازی جهان همواره مورد توجه طراحان باغ سایر ملل بوده است. یکی از دستاوردهای فرهنگی ورود ایرانیان مسلمان به سرزمین هند و گسترش اسلام در شبه قاره هند، تأثیرگذاری الگوی باغ ایرانی بر باغ سازی این سرزمین در زمان حکومت امرای گورکانی است که نتیجه نهایی آن احداث باغ هایی به شیوه باغ سازی ایرانی در شبه قاره هند ازجمله منطقه کشمیر هند شده است. با توجه به روابط سیاسی و فرهنگی طولانی مدتی که هند با ایران داشته و همچنین برپایه شواهد موجود، باغ های شبه قاره هند-پاکستان از قرن شانزدهم تا هجدهم، نتیجه پیوند فرهنگی هندیان با سایر ملل و دوران امپراتوری مغول در شمال هند است. این پژوهش با روش تحلیل تاریخی به بررسی نقش و الگوی باغ ایرانی در باغ سازی منطقه کشمیر هند و بیان شباهت ها و تفاوت های آن ها می پردازد. هدف این مقاله، شناخت بهتر پیوندهای فرهنگی شبه قاره هند و ایران در زمینه معماری و طراحی باغ است. روابط سیاسی و فرهنگی این سرزمین با ایران، باعث شده نگارندگان به دنبال پاسخ این پرسش ها باشند که باغ های باربری کشمیر تحت تأثیر باغ سازی ایرانی شکل گرفته اند؟ و همچنین می توان میان باغ های کشمیر و باغ سازی ایرانی همگونی و هم پیوندی معماری و طراحی یافت؟ شواهد موجود حاکی از آن است که ایرانیان مسلمان نقش مهم و تأثیرگذاری در سنت باغ سازی منطقه کشمیر هند داشته اند که در مقاله پیشِ رو مورد بررسی قرار خواهند گرفت.

باغ ایرانی عملکردهای متنوعی داشته و علاوه بر عملکرد اصلی، عملکردهای ثانویه و کارکردهای چندجانبه منظر مورد توجه سازندگان و صاحبان باغ بوده است. به رغم موقعیت راهبردی بیرجند در شرق ایران و حضور سفرا و نمایندگان دول روس و انگلیس و محدودیت امکانات تفرجی شهری، حکمرانان منطقه در دوره قاجار و پهلوی را بر آن داشت تا علاوه بر ایجاد و ساخت باغ های ایرانی برای برگزاری مراسم و مناسبات سیاسی و نمایش قدرت، به نیازهای تفرجی، تولیدی، اقتصادی و فرهنگی محلی نیز پاسخ دهند. فائق آمدن بر کمبود منابع آبی، راهی جز خلق فضاهای سبز چندعملکردی و زون بندی باغ ایرانی به جای نگذاشت. لذا، باغ اکبریه به عنوان شاخص ترین باغ ایرانی شرق ایران برای مطالعه چگونگی و ویژ گی های منظر چندعملکردی (کشاورزی، تفرجی، سکونتی، حکومتی و اقتصادی) انتخاب شد. براین اساس، پرسش اصلی تحقیق عبارت است از اینکه آیا باغ اکبریه به عنوان نمونه باغ ایرانی شاخص در شرق ایران، دارای منظر چندعملکردی است؟ ویژگی های منظر چندعملکردی در باغ اکبریه چیست و در کدام دسته از انواع منظر چندعملکردی طبقه بندی می شود؟ مقاله حاضر در پی آن است که ضمن بررسی و کنکاش در برنامه ریزی فضایی و طراحی منظر باغ اکبریه، علاوه بر کشف عملکردهای متعدد این باغ، چندعملکردی بودن آن را بررسی کرده و نوع منظر چندعملکردی آن را شناسایی نماید.این پژوهش از نظر هدف، در زمره تحقیقات بنیادی و از نظر ماهیت و روش، در زمره تحقیقات تاریخی و توصیفی به شمار می آید. پژوهش پیش رو با بهره گیری از روش های موردپژوهی، کتابخانه ای، مطالعات میدانی، مستندنگاری تاریخی و انجام مصاحبه با کارشناسان و همچنین برگزاری جلسه همفکری و گفتگوی تخصصی در زمستان 1398 انجام شد. نتایج نشان می دهد در بستر تاریخی و براساس تحلیل های علمی موجود، باغ اکبریه واجد ویژگی های منظر چندعملکردی است. همچنین، از میان سه الگوی اصلی منظر چندعملکردی (موزاییکی، وزن دار و بنیادین) باغ اکبریه دارای الگوی منظر چندعملکردی وزن دار (تلفیق چند عملکرد متجانس در یک فضای واحد) است.