حجت سلیم

تربیت از اصول اساسی و لازم برای تعالی و پیشرفت همه جانبه افراد و جوامع است. از سویی دیگر امروزه تقریباً تمام ابعاد زندگی انسان ها تحت تأثیر شدید رسانه ها قرار گرفته اند. با این وجود تاکنون در متون رسمی دانش ارتباطات و رسانه، کارکردی در حوزه تربیت اسلامی ثبت نشده است. پژوهش حاضر درصدد بررسی ضرورت تعریف کارکرد تربیتی برای رسانه ها، ارائه مؤلفه های بدیع تربیت رسانه ای و نهایتاً دستیابی به تعریفی از رسانه تربیتی است. ضرورت کارکرد تربیتی با ارائه پنج دلیل روشن شده و ویژگی های بدیع تربیت رسانه ای در سه بعد مربی، متربی و ارتباط تربیتی مطرح گشته است. حوزه مُجاز عملکرد رسانه تربیتی در سه محور کلی ویژگی ها، زمینه های مناسب و کژکارکردها و حوزه بهینه عملکرد رسانه تربیتی در دو محور آسیب ها و الزامات ارائه شده است. تربیت رسانه ای به شرط استفاده تربیتی مخاطب به وقوع می پیوندد و بدون آمادگی و انتخاب و عملکرد صحیح مخاطب، رسانه تربیتی ناکام خواهد ماند. رسانه تربیتی به مثابه آن آب و هوای مساعدی است که لاجرم منجر به رشد مخاطب خود می شود نه آن کویری که امکان هرگونه تعالی و سازندگی را به کلی نفی می کند. هرچند رسانه تربیتی در خط مقدم تربیت اسلامی قرار نمی گیرد اما نقطه عطف تربیت است.

رسانه ها نهاد هایی هستند که با اصلاح آنها امید است تقوا در جامعه انتشار یابد و کل جامعه اصلاح شود. پژوهش در باب رسانه های اسلامی از سویی به دلیل شناسایی و ایجاد رسانه های منطبق بر جهان بینی و ارزش های اسلامی و از سویی دیگر برای استفاده صحیح و حداکثری از توانمندی های رسانه در مسیر تحقق آرمان های الهی و در نهایت نیل به سعادت حقیقیِ دنیوی و اخروی امری ضروری است. اگرچه رسانه ها کارکردهای مختلفی چون آموزش، تفریح و سرگرمی دارند، اما درمقایسه با سایر بخش ها، نیاز محسوس تر به اخبار، اهمیت آن را دوچندان کرده است. می توان گفت خبر و اطلاع رسانی مهم ترین کارکرد رسانه درباره درگیری و هدایت افکار عمومی محسوب می شود. در پژوهش حاضر با استفاده از تحلیل محتوای کیفیِ آیات و روایات اسلامی و باتکیه بر درس تفسیر قرآن آیت الله جوادی آملی تلاش شده است تا مبنایی برای کارکرد اطلاع رسانی در رسانه تنظیم شود. نتایج به دست آمده را می توان در دو بخش وظایف و الزامات اخلاقی دسته بندی کرد. از مهم ترین وظایف رسانه های اسلامی در حوزه اطلاع رسانی، می توان به «تبیین هدف آفرینش انسان»، «تبیین نگاه انسان به دنیا»، «عقلانی کردن جامعه» و «ارائه رویکرد تحلیلی» اشاره کرد و از مواردی همچون «پرهیز از علم بی عمل و عمل بی علم»، «پرهیز از رویکرد ماکیاولی»، «پرهیز از ریا و شهرت طلبی» و «عدم تجسس در امور دیگران» به عنوان اهم الزامات اخلاقی یاد کرد.

توانایی تاثیرگذاری بر دانش، نگرش، کنش و نهایتاً اقناع مخاطب، از اهداف هرسازمان رسانه ای است. تنها رسانه هایی می توانند به اهداف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی ودیگر اهداف مورد نظر خود دست یابند که در شیوه های ارتباطی توانمندی و مهارت اقناع مخاطب را به وسیله شناخت ظرفیت ها و ویژگی های انسان و تنظیم فرایند ارتباط بر اساس آن را دارا باشند. پیچیدگی و پویایی ابعاد پر رمز و راز شخصیت مخاطبان، نشانگر سختی امکان برقراری ارتباطات اقناعی اثربخش و همچنین ضرورت تدوین مطالعات گسترده در این حوزه است. پژوهش حاضر با روش مرور نظام مند منابع به معرفی و بررسی هفت مورد از این ویژگیها (انگیزه ها، ویژگی های روانی، باورهای قبلی، قضاوت های اخلاقی، خلق وخوی، الگوهای ذهنی و سواد رسانه ای) که از مهم ترین عوامل شناخته شده از شخصیت متنوع مخاطبان است، پرداخته و با تلاش برای دستیابی به تصویری چندبعدی از مخاطب شناسی، سعی بر این دارد تا با ارائه توصیه هایی کاربردی، مقدمات برقراری ارتباطات اقناعی اثربخش را مطرح و پیشنهاد کند.

انقلاب اسلامی بهعنوان یک پدیده زنده و در حال رشد، همانگونه که با حضور و نقشآفرینی مردم به وجود آمده، با حضور مؤثر مردم است که استوار میماند و تکامل مییابد. بسیج دانشجویی از جمله تشکلهای مردمی است که همواره پیشگام در نقشآفرینی مردمی مهمی در راستای حضور نیروهای مردمی در عرصههای اجتماعی داشته است، از این رو پژوهش حاضر به دنبال شناخت الگوی مدیریتی این تشکل بوده است تا هم بتواند باعث بهرهوری هرچه بیشتر آن شود و هم زمینه تکمیل، تصحیح و پیشرفت دانش مدیریت و نظریههای سازمان را فراهم سازد. این پژوهش از طریق انجام مصاحبه عمیق با 18 نفر از مسئولان  بسیج دانشجویی و انجام تحلیل محتوای کیفی بر دادههای حاصل از این مصاحبهها به 23 مفهوم اصلی در این زمینه دست یافته است که در گام بعدی این مفاهیم در ذیل 4 مقوله اصلی «اصول مدیریت»، «مقدمات مدیریت»، «مقومهای مدیریت» و «ابزارهای مدیریت» دستهبندی و تبیین شده است. در تشکل بسیج دانشجویی، هر فرد براساس انگیزههای درونی خود و برای انجام وظیفهای که از درون خود را متعهد بدان میداند در تشکل حضور مییابد از اینرو خبری از تعارض اهداف میانفردی و اهداف فردی و سازمانی وجود ندارد.