میر سعید موسوی

شهر به عنوان محیط زیست بشر در معرض تهدیدهای جدی است و این مسئله به دلیل اهمیت روزافزون مطالعات توسعه پایدار در پایش سیاست های عمومی است. در این مقاله نیز هدف، شناسایی مولفه های کلیدی و تاثیرگذار و سپس ارائه راهبرد در فرایند تدوین الگوی پایدار شهری و توسعه شهری می باشد. بنابراین در محلات هدف تحلیلی به منظور استخراج شاخص های مناسب برای سنجش و ارزیابی پایداری و کیفیت محیط شهری با استفاده از پرسشنامه و بعد برای حجم نمونه نیز از تکنیک کوکران استفاده شده و در نهایت تحلیل آماری توصیفی انجام گرفته و داده های اجتماعی-اقتصادی و کالبدی به وسیله نرم افزار SPSS وتکنیک SWOT مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و در آخر این نتیجه حاصل شد که شاخص های کالبدی بیشترین تاثیر فنی را دارند اما شاخص های اجتماعی در سطح قابل قبول و گاها رضایتمند هستند این موضوع را می توان اینگونه بیان کرد که مشکلات کالبدی از جمله فرسوده بودن ابنیه، عدم رعایت ضوابط در ساخت و سازها همگی باعث تاثیر منفی از این شاخص شده و در مقابل وجود روابط خانوادگی بین ساکنان، وجود ریشه های قومی و ارتباطات و خاطرات مربوط به نسل های قبلی که در آن محدوده ساکن بوده اند معمولا نوعی حس دلبستگی مکانی ایجاد می کند که مطلوب بودن شاخص های اجتماعی را توجیه می کند.

پارادایم پایداری، به عنوان نقطه عطفیدر مسیر توسعه توجه مجامع جهانی را به خود جلب کرده است و اقبال عمومی به موضوع پایداری که به موجی قوی در معماری امروز جهان تبدیل شده است. ایجاب کننده نوعی بازنگری ناقدانه، به منظور تنقیح و ارتقای گفتمان پایداری در معماری است. پایداری اجتماعی مکان، به معنای توانمندی مکان برای غلبه بر چالشها و مسایل و واکنش بهینه به تغییرات بیرونی است. که نیازها و عکس العمل های افراد را نسبت به مکان حاضر در آن، مورد توجه قرار داده است. ارتباط بین کیفیت آموزش و تعامل انسان – محیط توجه به کیفیت فضای آموزش عالی را تبیین می کند. فلذا، احقاق پایداری اجتماعی مکان در فضای آموزشی الزامیست. این مطالعه با هدف شناسایی و اولویت بندی عوامل موثر بر پایداری اجتماعی مکان در فضای آموزش معماری در قالب تحقیقی توسعه ای – کاربردی با روش تحلیل عاملی به عنوان روش آماری جهت ارایه مجموعه ای از متغیرها بر حسب تعداد متغیرهای فرضی و متغیر های مشاهده شده به صورت کتابخانه ای و میدانی در دو فاز مطالعه کیفی و کمی صورت گرفته است. محدوده تحقیق به دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز تحدید شده و نمونه گیری با روش های ترکیبی بنیادی به دو صورت هدفمند و تصادفی بوده است نتایج، حکایت از تاثیر سه عامل، هویت مندی مکان و تعاملات اجتماعی، یکپارچگی و تناسبات کالبدی و آسایش محیطی بر پایداری اجتماعی مکان را دارد.

شهر اسلام آباد که اولین طرح هادی شهری را تجربه می کند در پیش روی خود عوامل تأثیرگذاری را برای آینده شهری دارد. احتمال ایجاد شهرک اسکان عشایری در مجاورت این شهر، وجود مرکز تحقیقات دانشگاهی و احتمال الحاق به منطقه آزاد تجاری ارس ضرورت تهیه طرح توسعه راهبردی را بیش از پیش ایجاب می نماید. فاصله کم شهر اسلام آباد با مرکز شهری بزرگ پارس آباد و همچنین قرارگیری بر راه ترانزیتی مرز بیله سوار ضرورت اولویت بندی راهبردهای توسعه شهری اسلام آباد را عیان سازد. مسئله اصلی این است در تدوین استراتژی های توسعه پایدار شهر اسلام آباد کدام استراتژی کالبدی، اقتصادی، زیست محیطی و مدیریتی دارای اهمیت و اولویت بیشتری است و با چه راهبردهای می توان به آن دست یافت؟ هدف این تحقیق اولویت بندی استراتژی های اصلی و فرعی توسعه شهری با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی می باشد. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و جامعه آماری نظرات 15 نفر از متخصصان برنامه ریزی و مدیریت شهری است. در مرحله اول استراتژی های اصلی با یکدیگر به صورت دودویی مقایسه و معیارهای اصلی تقویت اقتصاد شهری، معیار کالبدی، معیار زیست محیطی و حکمروایی اولویت های اول تا چهارم را به دست آوردند. توجه به مؤلفه های حکمروایی خوب، داشتن بیانیه چشم انداز شهری به همراه رسیدگی به کیفیت معابر شهری و سیاست های تشویقی نوسازی بافت قدیم راه گشای توسعه شهری خواهد بود.

مراکز شهری نماد فرهنگی شهرها به شمار می آیند. بی توجهی به این مراکز در جریان رشد شتابان شهرنشینی، آن ها را با مشکلات کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی روبه رو کرده و علاوه بر مختل کردن حضور انسان، بافت های این مراکز را دچار فرسودگی نموده است. در سال های اخیر در بافت مرکزی شهر تبریز مداخلاتی توسط نهادهای مسئول قرارگرفته است. این مداخلات پیامدهای اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و زیست محیطی مثبت و منفی در زندگی ساکنان این منطقه به دنبال داشته است که از جمله ی این مداخلات می توان به بازسازی و احیاء بافت فرسوده بلوک گلستان، توسعه و تعریض بازار مشروطه و توسعه و تعریض خیابان رضا نژاد اشاره کرد. تحقیق حاضر به لحاظ هدف در زمره پژوهش های کاربردی و به لحاظ روش تحقیق پیمایشی است که جامعه آماری آن، افراد بالای 18 سال و حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 378 نفر از شهروندان بافت مرکزی به عنوان نمونه ی آماری برآورد گردید. شیوه نمونه گیری، نمونه گیری ترکیبی هدفمند است و 378 پرسشنامه در بین سرپرستان خانوار منطقه 8 شهرداری تبریز توزیع گردید. چهار معیار کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی به عنوان معیارهایی برای ارزیابی طرح های موردنظر انتخاب شد و به منظور تحلیل داده ها، از آزمون T و فرایند تحلیل شبکه ای (ANP) استفاده شده است. نتایج حاصل از آزمون T گویای این است که مداخلات صورت گرفته تأثیر مثبتی را بر محدوده مذکور دارد. بر اساس فرایند تحلیل شبکه ای، بعد کالبدی با وزن 451/0 بیشترین تأثیر و بعد اجتماعی با وزن 119/0 کمترین تأثیر را بر روی سطح کیفیت محیط حاصل از مداخلات صورت گرفته، داشته است.

مفهوم توسعه پایدار شهری به توسعه اقتصادی، اجتماعی شهری ضمن تداوم حفاظت از منابع زمینی برای نسل کنونی و آینده به مجدد ساختن بهره برداری از منابع طبیعی در حد ظرفیت سیستم های طبیعی وهماهنگی طرح های توسعه دلالت دارد. هدف در این پژوهش بررسی تأثیر عوامل اجتماعی- اقتصادی و جمعیتی بر اجزاء رد پای بوم شناختی و ارائه پیشنهادات برای بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی است که همین موضوع باعث قرار گرفتن مبحث توسعه پایدار در سرلوحه سیستم مدیریتی شهر تبریز می شود. جامعه آماری این مطالعه 250 نفر از ساکنان شهر تبریز هستند. برای تکمیل پرسشنامه از روش جمع آوری تصادفی استفاده شده است. در نهایت با استفاده از تحلیل آماری در محیط SPSS و تحلیل رگرسیونی چند متغیره به تحلیل داده های آماری طی دو مرحله برآمده از پرسشنامه پرداخته شده است در جدول های 1 تا 8 نشان داد که پارامترهای متغیر اجتماعی - اقتصادی و جمعیتی در شهر تبریز تأثیر معنی داری بر اجزا چهارگانه EF یعنی غذا، حمل و نقل، مسکن و کالا دارند. مفهوم این تأثیر آن است که با افزایش پارامترهای متغیر اجتماعی – اقتصادی و جمعیتی (سن، جنس، تأهل، سواد و درآمد) شاخص EF افراد نیز افزایش می یابد، که این مهم با تحلیل های جمعی متغیرهای وابسته در جدول های 9 و 10 تحکیم یافته است. نتایج حاصل نشان می دهد که پارامترهای متغیر مستقل، حدود 84% بر اجزاء EF در شهر تبریز تأثیر دارند.

مفاهیم کهن الگویی در ساختار کالبدی آثار شاخص تمدنی جایگاه ویژه ای دارند. در کالبد معماری اسلامی نیز مسجد جایگاه عمده ای را به خود اختصاص داده است. هدف پژوهش حاضر مقایسه هندسه دو اثر شاخص حوزه تمدن ایران و عثمانی در محدوده اقلیم گرم و خشک براساس مفاهیم دانش کهن الگویی است. مفاهیم کهن الگویی که سازنده تصاویر ذهنی نمادهای مختلف در ناخودآگاه جمعی اند؛ می توانند برای یافتن ارتباط بین هندسه دو بنا بر اساس مقایسه تطبیقی، مورد تحلیل قرار گیرند. از لحاظ تاریخی در اصفهانِ دوره صفوی، بهترین مساجد ساخته شده است که مسجد امام به عنوان یکی از مهمترین نمونه ها به حساب می آید. هم عصر با آن، در استانبول عصر دولت عثمانی، مساجد مهمی چون سلیمانیه ساخته شده است. این مقاله   به لحاظ محتوا، کیفی به شمار می رود که اساس آن پژوهش تاریخی-تفسیری بوده و در جمع بندی اطلاعات بدست آمده از رویکرد تحلیلی- تطبیقی با کاربست کدگذاری استفاده شده است. سؤال اصلی پژوهش چگونگی نسبت میان هندسه مسجد امام و مسجد سلیمانیه بر اساس مفاهیم کهن الگویی است. بدین منظور، ابتدا مهمترین مفاهیم نمادین آرکی تایپی مشخص شده، سپس بر اساس کدگذاری محوری در ریزفضاهای مساجد مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد انتقال یک فرم آرکی تایپی در مساجد مورد مطالعه، به دلیل شناسا بودن آن نزد مردمان عصر صفوی و عثمانی و تداوم آن به عنوان یک شکل مقدسِ از پیش پذیرفته شده، علی رغم تفاوت های ظاهری و زمینه ای الگوهای هندسیِ مساجد امام و سلیمانیه، نمایانگر وجوه اشتراک و افتراق از لحاظ کاربرد فرم هاست. تداوم انتقال یک شکل آیینی در معماری پیش از اسلام به دوره ی صفوی و عثمانی و استفاده از این ابزار در ساختار مساجد امام و سلیمانیه نشان دهنده حضور الگوهای پایدار آرکی تایپی، در الگوی هندسی مساجد بوده است.

توسعه پایدار شهری دربرگیرنده توسعه اقتصادی و اجتماعی است که بر تداوم حفاظت از منابع زمینی برای نسل کنونی و آینده همراه با بهره برداری از منابع طبیعی در حد ظرفیت سیستم های طبیعی وهماهنگ با طرح های توسعه تاکید دارد. در این پژوهش که ارزیابی میزان تحقق توسعه پایدار با تاکید بر اجزاء ردپای بوم شناختی، مدنظر است. جامعه آماری تمامی خانوارهای ساکن در شهر تبریز در نظرگرفته شده و حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 385 نفر برآورد گردید. برای تکمیل پرسشنامه از روش نمونه گیری تصادفی بهره گرفته شد و نهایتاً با استفاده از تحلیل آماری در محیط SPSS و تحلیل رگرسیونی چند متغیره طی دو مرحله به تحلیل داده های آماری برآمده از پرسشنامه پرداخته شده است. طبق نتایج تحقیق، پارامترهای متغیر اجتماعی - اقتصادی و جمعیتی در شهر تبریز تاثیر معنی داری بر اجزا چهارگانه ردپای بوم شناختی یعنی غذا، حمل و نقل، مسکن و کالا دارند. مفهوم این تاثیر آن است که با افزایش پارامترهای متغیر اجتماعی – اقتصادی و جمعیتی (سن، جنس، تاهل، سواد و درآمد) شاخص ردپای بوم شناختی افراد نیز افزایش می یابد. هم چنین نتایج حاصل شده از تحلیل های جمعی متغیرهای وابسته نشان داد که پارامترهای متغیر مستقل، حدود 84% بر اجزاء ردپای بوم شناختی در شهر تبریز تاثیر دارند.

بافت های فرسوده بخش قابل توجهی از پهنه بسیاری از شهرهای کشورمان را تشکیل می دهند که به دلیل معضلات خاص خود از گستره حیات شهری خارج شده و به بخش های مسئله دار شهرها تبدیل شده اند. این بافت ها علاوه بر مسائل و مشکلات کالبدی، ابعاد و کیفیات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و فضاهای شهری را نیز دچار تنزل کرده، حضور انسان در فضاهای شهری را با معضل روبرو و یا مختل می سازند. شناسایی این مناطق شهری و اولویت بندی پهنه های مداخله به منظور اعمال راهکارهای منطقی و متناسب که به ارتقای کیفیت فضاهای شهری در این بافت ها می پردازد ضروری می باشد. مقاله حاضر با هدف ارزیابی و اولویتبندی پهنه مداخله در بافت مرکزی شهر تبریز (منطقه 8) با روش توصیفی – تحلیلی و پیمایشی صورت گرفته است که بدین منظور به تعداد 378 پرسشنامه در بین سرپرستان خانوار سطح محلات منطقه 8 توزیع گردید و با بهره گیری از تحلیل واریانس یک راهه و تفاوت میانگین وضعیت محلات مذکور به لحاظ شاخص اقتصادی، اجتماعی و کالبدی ارزیابی گردیده است و از تکنیک کپ لند جهت اولویت بندی نهایی محلات بافت مرکزی به لحاظ سه شاخص مورد بررسی بهره گرفته شده است. نتایج تحقیق حاضر گویای این است که بافت مرکزی شهر تبریز در ابعاد مختلف کالبدی، اجتماعی و اقتصادی متفاوت می باشد. و بر اساس تکنیک کپ لند گویای محله مقصودیه در مرتبه اول جهت مداخله در بافت فرسوده به لحاظ معیارهای اقتصادی، اجتماعی و کالبدی می باشد. و محله تبلی باغ در مرتبه دوم و محله قره باغ در مرتبه سوم قرار دارند.

آنچه که اکنون بافت قدیم شهر نامیده می شود، زمانی به عنوان یک کلیت شهری از حیاتی کامل و کارآمد برخوردار بود که تکامل و کارآمدی آن محصول تعامل انسان و طبیعت بود که در طول قرن ها و به واسطه اندیشه عمیق یا آزمون و خطاهایی مکرر به تعادل رسیده بود.  هر چند که اکنون بافت قدیم شهر در ایران، با مفاهیمی چون فرسودگی، ناکارآمدی و بلاتکلیفی همراه است، اما بهترین ارزش های فرهنگی، اجتماعی، تاریخی و معماری هر شهر در آن نهفته است. به نظر می رسد بیشترین مشکلات مرتبط با بافت قدیم شهر در ایران ناشی از عدم شناخت دقیق ماهیت آن و عدم تلاش برای تطبیق آن ماهیت با شرایط معاصر می باشد. در این راستا، در این مقاله علاوه بر ارائه تعریفی روشن از بافت قدیم، ویژگی های کالبدی- فضایی آن در شهر های ایران همراه با تأثیر تحولات معاصر به روش تحلیلی- توصیفی بررسی شده است.