حبیبه قیصری

خداوند در قرآن یازده مرتبه این کتاب و دو امر متعلق به آن، یعنی: «حکم» و «لسان» را با وصف «عربی» یاد کرده است. تأکید خداوند بر این ویژگی، امری قابل تأمل و شایسته تحقیق است. اکثر مفسران این واژه را «اسم منسوب به نژاد عرب» دانسته و از آن، مفهوم «زبان عربی» را تلقی کرده اند؛ حال آنکه این برداشت از واژه «عربی»، با مفاهیم واژگان همنشین آن و بافت زبانی سوره ها همخوانی ندارد. از تحقیق حاضر با استفاده از معناشناسی ساختگرا و رویکرد جامعیت معنایی یک سوره چنین بدست آمده است: در سوره نحل، «عربیت زبان قرآن» با «جامعیت امر خداوند»، «مطابقت قرآن با آن»، «فعال سازی ابزارهای شناختی انسان (تفکر، تعقل، سمع، ذکر) و «روشنگری با توجه به عاقبت انسان» تعریف می شود. «لسان عربی» قابلیتی دارد که می تواند با ارائه امر خدا، توجه انسان را به اموری معطوف سازد که در کنار فعال شدن ابزارهای شناختی و شکوفایی هرکدام از آن ها، انسان را به عاقبتی که خدا خواسته، برساند و امر خدا در اعمال و رفتارش، تجلی پیدا کند.

خداوند در آیات ابتدایی سوره فصّلت، از نزول کتاب و تفصیل آیات و بشارت و انذار آن ها سخن می گوید و به دنبال آن، رویگردانی عده کثیری از کفار را با عبارت: «فَأَعْرَضَ أَکْثرَهُمْ فَهُمْ لَا یَسْمَعُون» (فصّلت، 4) مطرح می کند. در آیات دیگری به سرگذشت قوم «عاد» و «ثمود» اشاره دارد که قوم عاد، به دلیل عدم «رؤیت» قدرت خداوند، گرفتار «استکبار» و خود بزرگ بینی شده و قوم ثمود نیز علی رغم هدایت از سوی خداوند، گمراهی را بر هدایت ترجیح داده (فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَى عَلَى الْهُدَى) و گرفتار عذاب شده اند. این در حالی است که خداوند قبل از بیان سرگذشت قوم عاد و ثمود، از تقدیر روزی در زمین و یکسان بودن آن برای سؤال کنندگان (سَوَاءً لِّلسَّائلِین) و اهمیت سؤال در بهره مندی از روزی، سخن می گوید. این نوشتار بر آن است تا با دسته بندی و تحلیل آیات سوره مبارکه فصّلت بر مبنای وضعیت مطلوب (جریان حق) و وضعیت غیر مطلوب (شبه جریان باطل) چگونگی فعال سازی ابزارهای شناختی انسان از جمله «سمع» و «رؤیت» را کشف کند و بدین واسطه انسان، «سؤال» و «میل» درونی خود را، در جهت رسیدن به وضعیت مطلوب بکار گیرد تا انسان بتواند از آیات قرآن و کارکردهای آن، از جمله: «هدایت»، «شفاء» و «ذکر» بهره مند شود و با جهت دادن سؤال در «استقامت» و «استغفار»، بهره خود را از فهم حقایق، افزایش دهد. در غیر این صورت (گرایش سوال به استکبار و استحباب عمی)، از چرخه شناخت و علم خارج خواهد شد و حجابی میان او و حقایق حائل می گردد.

نشانه شناسی یکی از روش های تحلیل متن است و قرآن کریم به عنوان ارزشمندترین متن ادبی، در جای جای آیاتش، سرشار از نشانه و رمز است که نشانه شناس باید این معانی را دریابد و به لایه های عمیق متن دست پیدا کند. خداوند در آیه سوم سوره فصّلت می فرماید: «کِتابٌ فصّلت آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ»، در این آیه هدف از تفصیل آیات و عربی قرار دادن آن ها برای قومی است که می دانند. این پژوهش، درصدد است با استفاده از دانش نشانه شناسی و نظریه نشانه شناختی گریماس، در ارتباط با تقابل های دوگانه در ساختار زیربنایی گفتمان و نظام گفتمانی روایی به شناسایی تقابل ها و تعامل های «قوم یعلمون» در این سوره بپردازد و راهکارها و موانع رسیدن به علم را شناسایی کند. مؤلفان پس از بررسی به این نتایج دست یافتند که مهم ترین راهکارها برای رسیدن به علم عبارتند از: عزم و اراده، علاقه و میل درونی، هدف مشخص، استقامت، خشوع، نداشتن خوف و حزن و مهم ترین موانع رسیدن به علم نیز عبارتند از: اعراض و عدم پذیرش، استکبار و نداشتن هدف؛ چنان که دریافتند با تقویت راهکارها و ریشه یابی موانع و برطرف کردن آن ها می توان میزان بهره مندی از علم را افزایش داد و این چنین ذو مراتب بودن علم برای انسان را تصدیق کرد.

از جمله اوصاف قرآن کریم، وصف آن به عربی بودن است، تعبیری که یازده مرتبه در قرآن به کار رفته است. این موارد استعمال، بیانگر تأکید خداوند بر این صفت است که قابل تأمل و تحقیق است. این پژوهش با استفاده از معناشناسی ساخت گرا و روابط همنشینی میان واژگان، قیود معنایی واژه «عربی» را از آغاز تا انعقاد کلام و تأثیر بر مخاطب، ارائه می کند. بنابراین، مهم ترین قیود واژه «عربی» در قرآن عبارتند از: قیدهای «اتصال و انسجام»، «به لفظ درآوردن»، «صیرورت» و «القاء علم در باطن دیگری» در مرتبه فرستنده، قیدهای «توسعه و جدایش»، «تنوع و گوناگونی»، «صداقت و راستی در بیان»، «خوانش پذیری»، «استحکام درونی»، «بیان پذیری»، «نشانه داری» و «روشن بودن» در مرتبه پیام و قیدهای «ایجاد قوه تشخیص»، «متمایز شدن»، «خود نگه داری»، «ایجاد انگیزه»، «یادآوری»، «هدایت پذیری» و «اشراف و تسلط» در مرتبه گیرنده این پیام قرار گرفته اند و عربیّت، مفهومی است که در همه این مراتب جریان دارد.