تقی حمیدی منش

متن اصلی کتاب ارداویرافنامه، یک منبع دینی و در عین حال ادبی است که بارها به زبان های دیگر به دو صورت نظم و نثر ترجمه شده است و پارسیان هند، به آن توجه بسیاری کرده و هنرمندان نیز در تصویرگری آن کوشیده اند. نگارندگان با هدف بررسی جایگاه ارداویرافنامه در ادبیات دینی زرتشتی و تحلیل تصاویر آن ها با نظام کیفری فقه زرتشتی، 15 نگاره از چهار نسخه مصوّر دست نویس و چاپ سنگی ارداویرافنامه هندی را انتخاب کرده و مورد توصیف و تحلیل قرار داده اند و در پی پاسخ به این سؤالا ت هستند که نگاره های نسخ ارداویرافنامه چگونه در ارتباط با فقه زرتشتی و به ویژه گناهان زنان قابل بررسی هستند و چگونه می توان تأثیر پذیری یا استقلال کاری هنرمندان نقاش را از منابع مکتوب سنجید. نتایج به دست آمده از مطالعات کتابخانه ای و اسنادی، گویای آن است که هنرمندان زرتشتی، تمایل زیادی در مصوّرکردن عذاب و شکنجه زنان دوزخی داشتند. آن ها برای این کار از نقش کردن موجودات خیال انگیز و وحشتناک استفاده می کردند. روایت های سخت گیرانه موجود در متن ارداویرافنامه، نوعی تحریف موبدان در آیین اصلی زرتشت بود که احتمالاً پس از برافتادن دولت ساسانیان، به فراموشی گذارده شده است؛ اما هنرمندان نه تنها از آن استقبال می کردند، بلکه بر شدت آن ها می افزودند تا متن را برای مخاطب و بیننده جذاب تر و منسجم تر کنند.

شهریاران صفوی به عنوان عاملان تأثیرگذار در رشد و شکوفایی فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ایران، پس از دوران طولانی مدت آشوب و فترت پیش از خود قلمداد می شوند. هنر بافت پارچه های ابریشمین، یکی از مواردی است که در پرتو توجه و حمایت بزرگان صفوی بالندگی یافت. آشنایی با چگونگی رشد ابریشم بافی در دوران صفوی، ما را در درک درست هنر این دوره یاری می کند. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و تاریخی و با مطالعات کتابخانه ای و اسنادی، گسترش هنر و صنعت بافت پارچه های ابریشمین تحت حمایت همه جانبه بزرگان صفوی را مورد کنکاش قرار می دهد. این که پشتیبانی اشراف و شاهزادگان صفوی چه نقشی بر پیشرفت پارچه های صفوی داشته است؟ و حوادث و رویدادهای دوران صفوی چه تأثیری بر توسعه پارچه های آن عصر داشته اند؟ سوالاتی هستند که نگارندگان تلاش دارند با هدف شناسایی عوامل و زمینه های شکوفایی پارچه های ابریشمین دوره صفوی به آن ها پاسخ دهند. جامعه آماری این پژوهش مشتمل بر 13 نمونه ابریشم صفوی می باشد که از مجموعه ها و موزه های خارج از کشور گردآوری و انتخاب شده اند. نتایج تحقیق نشان می دهد که در دوره زمامداری پادشاهان دوره صفویِ علاقه مند به پارچه بافی از جمله شاه اسماعیل اول، شاه طهماسب اول، شاه عباس اول، شاه عباس دوم و شاه سلطان حسین، گرایش به باززنده سازی شکوه ایران باستان و جاه گرایی بزرگان و مال داران و هم چنین نیازهای بازار داخلی و خارجی، بر رشد و پیشرفت ابریشم بافی افزود. در این میان، بیش از همه شَمِّ اقتصادی شاه عباس اول در ارتقاء سطح کیفی و کمّی ابریشم بافی مؤثر بود و با پشتیبانی همه جانبه وی و البته صدور این بافته ها، علاوه بر اعتلا بخشیدن به این هنر اصیل و سنتی، بر اعتبار و ثروت کشور افزوده شد. برخی عوامل در رشد و پیشرفت این صنعت اهمیت داشتند که می توان به زمینه های داخلی، منطقه ای و بین المللی اشاره نمود.

یکی از اساطیر قدیمی بشری داستان توفان است. این اسطوره از سرآغاز پیدایش خود تاکنون توجه هنرمندان را در فرهنگ های مختلف به خود جلب کرده است. در اکثر قریب به اتفاق تصاویر مرتبط با توفان، بانویی در میان سرنشینان کشتی به چشم می خورد که شخصیت و حضور او در هاله ای از ابهام است. این پرسش که هویت بانوی نشسته بر کشتی نوح(ع) چیست مسئله ای است که نگارندگان تلاش دارند با مطالعات اسنادی و تطبیق 29 تصویر از فرهنگ های مختلف در این زمینه بدان پاسخ گویند. یافته ها با هدف شناخت تبار کهن الگوی «بانوی نشسته بر کشتی نوح»، در نگاره های اسلامی، مسیحی و ماقبل آن نشان می دهد که تصویر بانوی نشسته بر کشتی نوح، که در متون اسلامی با نام «والهه» شناخته می شود، از تمدن میان رودان تا هنر مذهبی و حتی غیر مذهبی معاصر، یکی از کهن الگوهای قدیمی بشری محسوب می شود و به رغم شخصیت غیرمذهبی این بانو در جهان اسلام، وارد هنر اسلامی نیز شده است. اثرگذاری و اهمیت این کهن الگو تا بدان حد بوده که وارد جهان تشیع نیز شده و با استناد به حدیثی از پیامبر اکرم(ص)، شخصیت ممتاز و الهی حضرت فاطمه(س) در قالب این الگو نشان داده شده است.

نقاشی قهوه خانه ای، مکتبی از نقاشی روایی رنگ روغنی است که در اواخر حکومت قاجار و جنبش مشروطیت با موضوعات رزمی، بزمی و مذهبی، به دست هنرمندانی مکتب ندیده در قهوه خانه ها شکل گرفت. تحولات مختلف اجتماعی و سیاسی دوره قاجار باعث ایجاد بستر جدیدی در عرصه هنر ایران شد. با سرکوب آزادی خواهی های مردم توسط این حکومت استبدادی، انقلاب مشروطیت سبب اجتماع و جنبش مردمی در قهوه خانه ها شده و این جریان باعث می شود برروی پرده های نقاشی قهوه خانه ای تأثیر به سزایی بگذارد؛ چراکه قهوه خانه ها که به عنوان یکی از پایگاه های مهم اجتماع مردمی در دوران قاجار بوده اند، نقش عمده ای در شکل گیری این نهضت هنری ایفا می کنند. در مقاله پیش رو با توجه به انتقادی بودن نقاشی قهوه خانه ای علیه حکومت استبدادی قاجار و داشتن رویه ای برخلاف سنت نقاشی هم عصر، سعی گردیده قهوه خانه را به عنوان نهادی با کارکردهای اجتماعی و فرهنگی، درجهت تقویت روحیه ملی و مذهبی مردمی که در دوران قاجار نقش به سزایی ایفا کرده، با هم سویی جریان مشروطیت انطباق دهد و تأثیر آن را در شکل گیری نقاشی قهوه خانه ای ازنظر اهمیت و نقش سیاسی اجتماعی آن موردبررسی قرار دهد. پرسش های پژوهش عبارتند از: 1- قهوه خانه ها تا چه اندازه بر جریان شکل گیری نقاشی قهوه خانه ای در دوران نهضت مشروطیت تاثیرگذار بوده اند؟ 2- مبانی شکل گیری مکتب نقاشی قهوه خانه ای در جریان استبداد حکومت قاجار چگونه بوده است؟ روش تحقیق، کتابخانه ای و میدانی شامل مطالعات پایه ای درخصوص نقاشی قهوه خانه ای و انقلاب مشروطیت و بررسی فضای قهوه خانه های قاجار است و پس از استدلال و تطبیق و تجزیه و تحلیل، نتایج ذیل حاصل می شود که جریان نقاشی قهوه خانه ای در قهوه خانه ها در دوران مشروطیت، حرکتی ضد استبدادی و انتقادی علیه حکومت قاجار بوده و محتوای گفتمان درون قهوه خانه ها در این دوران بر موضوعات نقاشی ها تأثیر به سزایی گذاشته که با جریان مشروطیت هم راستا می شود.