محمد راغب

هر دو رمان پسامدرن آخرین انار دنیا (2002) نوشته بختیار علی، نویسنده کرد عراقی، و وقت تقصیر (1383) اثر محمدرضا کاتب فضایی پادآرمانشهری دارند. ایران آن سالها در گیر و دار گذار از دوره خاتمی به احمدی نژاد است و عراق آخرین سالهای حاکمیت صدام را از سر می گذراند. برای بررسی وضعیت فراگیر پادآرمانشهری به سراغ روزنه های آرمانشهری شخصیتهای اصلی رفتیم و از دریچه امکان رهایی از پادآرمانشهر به مطالعه رمانها پرداخته ایم. شخصیتهای تکثیرشده یا ادغام شده در این میانه به خاطر شرایط پیچیده خاورمیانه آرمانشهرهایی دست نیافتنی دارند که به دلیل شیءوارگی، خصوصی سازی و ... امکان وجودی ندارند. افیونها و پیمانها بسته به موقعیت، مسیرهای ایدئولوژیک/ اتوپیایی ای هستند که شخصیتها در قالب آنها پیرنگ سازی می شوند. پیمانهای ستوده بختیار، امیدبخش زدایش پادآرمانشهر است و افیونهای نکوهیده کاتب، فراهم آورنده امکان همزیستی با آن؛ بدین سان اتوپیا، ایدئولوژی را آشکار می سازد و ادبیات رهایی بخش با درج ساختار واقعیت در ساختار رمانی، آینده را پیش بینی می کند.

کتاب سه جلدی زمان و حکایت (1983-1985) پل ریکور (1913-2005) را مهشید نونهالی از فرانسه به فارسی برگردانده که در سال 1397 به صورت کامل از سوی نشر نی روانه بازار شده است. کتاب ریکور اثری دشوار به شمار می رود که فهم آن نیازمند آشنایی نسبتاً کاملی با رشته ها و شاخه های گوناگون علوم انسانی مانند فلسفه، تاریخ، ادبیات، روایت شناسی و ... است. به همین دلیل، در اینجا کمتر به مجلد سوم و بیش تر به مجلد دوم پرداخته می شود. درباره ترجمه می توان ادعا کرد امانت و دقت رعایت شده است اما کاستیهای فراوانی به ویژه در زمینه زبان فارسی در آن وجود دارد. فارغ از مشکلات دیگر، نثر مترجم فاقد پویایی و روانی لازم برای انتقال مفاهیم ریکور است؛ وسواس در ترجمه و عدم انعطاف نحوی، کتاب را به اثری دشوار تبدیل کرده است. افزون بر این، در حاشیه این مقاله به اشتباهات بنیادین مترجم در ترجمه چند اصطلاح مهم مانند حکایت/ روایت، داستان/ تاریخ و ... پرداخته می شود که پاره ای از مشکلات خواننده را در فهم متن سبب شده است. نگارنده بر آن است که توجه مترجم به میراث مترجمان پیشین می توانست بخشی از مشکلات ترجمه را بکاهد.

نخستین رمان تاریخی فارسی، شمس و طغرا (کرمانشاه: 1288-1289ش./1327-1328ق.) اثر محمدباقرمیرزاخسروی (1266-1338ق.)، در زمان سلغریان روی می دهد و فضایی فراهم می آورد تا در شش زمینه روابط زبانی و بینامتنی، گونه ادبی، نظام روایتگری، شخصیت پردازی، زمان و مکان و سیاست و سازگاری پیکاری میان اندیشه ها، شگردها و شکلهای کهنه و نو دربگیرد. مسئله اصلی اینجاست که در جریان شکل گیری ادبیات نوین فارسی، شمس و طغرا چه چایگاهی دارد؟ آیا اثری نوگراست یا همچنان پایبند سنت؟ آیا می توان نگارش آن را گشودن راهی تازه در فضای داستان نویسی فارسی دانست؟ از یک سو، با وجود همه نوگراییها باز هم ساخت شکلی تازه همچون سیاحت نامه ابراهیم بیگ زین العابدین مراغی ممکن نیست زیرا که اثر فاقد قهرمانی مسئله دار است. اما از سوی دیگر، تصویر دنیای معاصر نویسنده به شکلی دیگر بر رویدادها بازتابانده شده و از خلال آن، تعارضات موجود در جامعه بازنمایی شده است؛ تعارضاتی که با سازگاری یک سویه به فرجام می رسد. در واقع، اگرچه رمان تاریخی شکلی تازه برنمی سازد اما آیینه ای است در مقابل دنیای معاصر. در مجموع تقریباً در همه زمینه هایی برشمرده، پیکارها بر پیوندها می چربند و شمس و طغرا را نمی توان اثری نوگرا دانست.

رمان فارسی محصول ورود و بروز تجدد غربی است اما زمینه های شکل گیری آن در بستر فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران فراهم بوده است تا این شکل بتواند در جریان آن پذیرفته شود. عصر طولانی و پرتلاطم ناصری (حک: 1227-1275ش.) که اجازه پیدایی گفتمانهای متعارض را در قالبهای ادبی رسمی و غیر رسمی گاه می داد و گاه نمی داد، دوره ای است که رابطه با غرب و به تبع آن تأثیرپذیری از آن بیش از پیش بر فرهنگ اجتماعی و ادبی ایرانیان اثر گذاشته است. سفر و مهاجرت بسیاری از ایرانیان از جمله خود شاه به اروپا و قفقاز و قلمرو دولت عثمانی مجرای اصلی ورود نگاه های تازه بود. قالب پژوهشی ما برای بازشناسی نخستین رمان فارسی، بر بنیاد رویکردهای جامعه شناختی ادبیات (دیدگاههای گئورگ لوکاچ و لوسین گلدمن) بنا شده است. بر این اساس، رمان با قهرمان مسئله دار تعریف می شود. در واقع، آنچه شکل رمانی را می سازد، شکل شخصیتی است که متفاوت از آثار روایی پیشینی و در تقابل با وضعیت اجتماعی تازه عرضه می شود. در اینجا با بررسی و تحلیل متنی هر سه جلد سیاحتنامه ابراهیم بیگ و مقایسه کوتاه آن با سایر آثار هم عصر خود بدین نتیجه می رسیم که در میان آثار آن دوره، تنها این اثر دارای قهرمان مسئله دار به معنای دقیق کلمه است و می توان آن را نخستین رمان فارسی دانست. اثری که عنوان سفرنامه (سیاحت نامه) دارد و با شکلهای سنتی فارسی پیوستگی هایی دارد؛ اما در قالب تازه رمان نوشته شده است.

کلک خیال انگیز ، نوشته ابوالفضل حری، به موضوعاتی چون «نظریه انواع ادبی»، «فانتزی و فانتاستیک»، «شگرف در روان کاوی و ادبیات»، «رویکرد ساختاری به وهم ناک»، و «بوطیقای ادبیات وهم ناک، معجزات، و کرامات در عمل» می پردازد. پیکره تحلیلی کتاب شامل فرج بعد از شدت ، هفت پیکر ، هزارویک شب ، عجایب نامه ها، و داستان های سوره کهف می شود. رویکرد اصلی مؤلف نیز روش تزوتان تودوروف در کتاب فانتاستیک (رویکردی ساختاری به گونه ای ادبی) است. در نگاهی کلی و ارزیابانه می توان انتقادات بسیاری را برشمرد: کاربست نظریه فرنگی بر پیکره داستان سنتی فارسی کارآمد و مفید به نظر نمی رسد؛ حدود گونه های مختلف به درستی تعریف و تدقیق نشده اند؛ در انتخاب پیکره ملاحظه ویژه ای صورت نگرفته است؛ در تحلیل داستان ها اشکالاتی دیده می شود و برخی نمونه ها و مثال ها چندان منطبق بر مقتضیات رویکرد نویسنده نیست؛ تعداد اندکی از معادل های زبانی نادرست اند؛ گاه مشکلات ویرایشی و چاپی ساده ای دیده می شود؛ حشو و تکرار و اطناب ممل مخل خوانش است؛ نتیجه گیری های کلی و بدیهی در کتاب فراوان اند؛ در نظام ارجاعی و منابع کتاب، اشتباهاتی وجود دارد؛ و ازهمه مهم تر، گاه ترجمه جای تألیف را گرفته است.

کارکرد گفتمانی سکوت در ادبیات معاصر فارسی (انتشارات نقش جهان: 1392) اثر لیلا صادقی به بررسی «سکوت» از منظری زبان شناختی می پردازد و رویکردها و دیدگاههای تازه ای را از افرادی چون دنیس کورزون، توماس برونو، توماس هاکین، ژاک دریدا، سوزان سانتاگ، میشل افرات و دیگران بررسی می کند و آنها را در پیکره ای متنوع از ادبیات داستانی معاصر می آزماید. در این مقاله، برخی کاستیهای کتاب از منظر صوری و محتوایی بررسی شده است؛ بیش از همه، به چگونگی استفاده صادقی از منابع غربی توجه شده و کاربرد این دیدگاهها در متون منتخب داستانی فارسی نیز مورد نقد و داوری قرار گرفته است. در بخش نظری کتاب، مشکلاتی نظیر ترجمه به جای تألیف، منبع سازی و بی توجهی به پیشینه مطالعه سکوت در ایران دیده می شود و در بخش کاربردی، مشکلاتی همچون مسائل روش شناختی و استفاده از شواهد و مثالهای نادرست و نارسا و انتخاب غیر منطقی و اتفاقی پیکره تحلیلی به چشم می خورد.