امیر عرفانی

پیشگیری از تداوم باروری زیرسطح جایگزین و پیامدهای آن نیازمند شناخت علل نخواستن فرزند است. با الهام از نظریه گذار دوم جمعیتی و مفهوم "رابطه ناب" گیدنز، این پژوهش رابطه میان فردگرایی و نیات باروری را بررسی می کند. بدین منظور، پیمایشی طراحی و در نمونه ای بالغ بر 375 زوج در شرف ازدواج ساکن شهر تهران در سال 1395 اجرا شد. از کل پاسخگویان،87 درصد قصد داشتن فرزند بعد از ازدواج را داشتند، 39 درصد هیچ یا یک فرزند را ایده آل می دانستند، و 54 درصد قصد به تاخیر انداختن فرزندآوری برای سه سال و یا بیشتر را داشتند. تحلیل رگرسیون لاجستیک نشان داد، افرادی که فارغ از انگیزه های خانوادگی و اجتماعی وارد رابطه زناشویی می شوند، تمایل کمتری به داشتن فرزند، و قصد داشتن کمتر از دو فرزند و به تاخیر انداختن فرزندآوری برای سه سال و یا بیشتر دارند. همچنین، افرادی که با آزادی بیشتر مستقلا همسر خود را برگزیدند، بیشتر تمایل به داشتن هیچ یا یک فرزند داشتند. روابط برابرانه تر بین زوجین با تمایل به فاصله گذاری طولانی تر فرزندآوری رابطه داشت. یافته ها حاکی است که فردگرایی مبنای مهم نیت باروری پایین زوجین جوان است، که ضروری است در تدوین و اصلاح سیاست های جمعیتی مقابله با باروری پایین در کشور مورد توجه قرار گیرد.

از پیامدهای استمرار میزان باروری زیر سطح جایگزین، شیوع خانواده های تک فرزند است که اطلاعات دقیق علمی درباره میزان شیوع و روند تغییرات آن در ایران موجود نیست. هدف این مقاله برآورد و توصیف دقیق میزان، تحولات و الگوی سنی تک فرزندی در ایران بین سال های 2000 تا 2016 است. برای این منظور داده های دو پیمایش باروری تهران (2009 , 2014), سه پیمایش ملی سلامت و جمعیت (2000، 2010 و2015) و داده های دو درصد سه سرشماری عمومی نفوس و مسکن (2006، 2011 و 2016) تحلیل ثانویه شدند. درصد خانواده های تک فرزند بر اساس سن زنان دارای همسر در خانواده و تعداد کل فرزندان زنده محاسبه شد. به طوری که، تک فرزندی «قطعی» به زنان دارای همسر واقع در گروه سنی 40-44 و 45-49 سال دارای یک فرزند و تک فرزندی «احتمالی» به زنان دارای همسر زیر 40 سال دارای یک فرزند اطلاق شد. تحلیل داده های سرشماری نشان می دهد که درصد تک فرزندی قطعی در بین زنان دارای همسر 45-49 ساله از 4/4 درصد در سال 2006 به 5/1 در 2011 و 7/8 درصد در 2016 افزایش یافته است. داده پیمایش های ملی سلامت و جمعیت و پیمایش های باروری تهران نیز روندهای افزایشی مشابهی از تک فرزندی را نشان می دهند؛ اما روند افزایش میزان تک فرزندی در شهر تهران خیلی بیشتر است؛ به طوری که میزان تک فرزندی قطعی در تهران بین 2009 و 2014 بیش از سه برابر (از 3/6 درصد به 11/9 درصد) افزایش یافته است. نتیجه اینکه نه تنها «تک فرزندی احتمالی» بلکه «تک فرزندی قطعی» طی یک دهه گذشته در ایران افزایش یافته است. تشابه روندها و الگوی سنی تک فرزندی محاسبه شده از داده های مستقل در این پژوهش، بیانگر اعتبار و صحت روند فزاینده میزان های تک فرزندی در کشور است.

با کاهش ایده آل ها و تمایل به فرزندآوری، تقاضا برای روش های دائمی و طولانی اثر پیشگیری از حاملگی افزایش می یابد. هدف از این مقاله بررسی شیوع و برآورد تقاضا برای روش های دائمی و طولانی اثر پیشگیری از حاملگی و تبیین تفاوت های قومی در تقاضا برای این روش ها در میان زنان کُرد و تُرک همسردار 49-15 ساله ی شهر ارومیه است. داده ها از پیمایش باروری ارومیه که در خرداد و تیر 1393 بر روی نمونه ای بالغ بر 770 خانوار انجام شد اقتباس شده است. نتایج از عمومیّت بیش تر روش های پیشگیری از حاملگی در میان تُرک ها در مقایسه با کُردها (5/91 درصد در مقابل 1/82 درصد) حکایت دارد. تُرک ها در مقایسه با کُردها، هم بیش تر از روش های دائمی و طولانی اثر پیشگیری از حاملگی استفاده می کنند (7/45 درصد در مقابل 8/20 درصد)، و هم تقاضای بیش تری (82 درصد در مقابل 57 درصد) برای استفاده از این روش ها دارند. تحلیل های چندمتغیّره نشان داد که قومیّت در کنار مشخّصه های جمعیّتی نقش مهمّی در پیش بینی احتمال تقاضا برای روش های دائمی و طولانی اثر پیشگیری از حاملگی دارد. شکاف میان استفاده و تقاضا در هر دو گروه قومی قابل توجّه و تفاوت ها از نظر آماری معنادار است. برآورده نشدن این تقاضا می تواند به افزایش حاملگی های ناخواسته و سقط جنین عمدی در میان زنان کُرد و تُرک منجر شود.

بازنگری، تدوین و اجرای موفق هر گونه سیاست جمعیتی جهت مقابله با تداوم باروری زیر سطح جایگزینی در ایران نیازمند ارتقای شناخت ما از تعیین کننده های بلافصل نیات باروری (نگرش به فرزندآوری، هنجارهای ادراکی، و نظارت ادراکی رفتاری) زوجین جوان دارد. این پژوهش متکی بر نظریه رفتار برنامه ریزی شده و داده های پیمایش 1391 نیات باروری شهر تهران (حجم نمونه = 2267) است. بر اساس یافته ها، بیش از نیمی از زوجین جوان در آینده هیچ فرزندی نمی خواهند. تحلیلهای چند متغیری نشان می دهد افرادی که فرزندآوری را موجب بدتر شدن جنبه های مختلف زندگی فردی خود (مانند: وضعیت اقتصادی، روابط زناشویی، نگرش اطرافیان، احساس امنیت و رضایت از زندگی) می دانند؛ فشار کمتری برای داشتن فرزند از سوی گروههای مرجع بسیار نزدیک به خود (والدین، دوستان، همسایگان) احساس می کنند؛ و با وجود دسترسی به منابع اقتصادی و حمایتی لازم برای فرزند آوری تصمیم شان برای داشتن فرزند(دیگر) تغییر نمی کند، بیشتر احتمال دارد که هیچ فرزند (دیگری)در آینده نخواهند و یا مردد باشند تا اینکه فرزندی بخواهند. سایر یافته ها حاکی است که برخورداری فرد از مشوق های اقتصادی دولت برای افزایش باروری، تاثیرات متفاوتی بر نیات باروری گروههای مختلف اقتصادی و اجتماعی زوجین جوان دارند؛ نکته ای که بایستی درتدوین هرگونه سیاست تشویقی موالید کشور مد نظر قرار گیرد.

این پژوهش با استفاده از داده های پیمایش نیات باروری شهر تهران (1391)، داده های پیمایش باروری تهران (1388)، جمعیت و سلامت (1379) و سرشماری 1390، میزان ها، روندها و تفاوت های باروری در ایران و شهر تهران را بررسی کرده است. میزان باروری کل در کل کشور 6/1 فرزند و برای جمعیت ساکن نقاط شهری و روستایی به ترتیب 5/1 و 9/1 تولد محاسبه شد. میزان باروری کل در سال 1390 در شش استان از 31 استان کشور 2/1 تا 4/1 فرزند، در 20 استان 5/1 تا 9/1 فرزند، و در 5 استان1/2 تا 9/2 فرزند برآورد شده است. همچنین، شکاف شهری و روستایی در میزان های باروری در بسیاری از استان ها غایب و یا بسیار ناچیز است. سایر یافته ها نشان می دهند که میزان باروری کل برای زنان 35-15 ساله ساکن شهر تهران پس از اندکی افزایش از 2/1 فرزند در 1379 به 4/1 فرزند در سال 1388و 1/1 فرزند در 1391 کاهش یافته است. میزان باروری کل زنان دارای درآمد بالا و ساکن مناطق بالای تهران (7/0 تولد) کمتر از میزان های باروری دارندگان درآمد پایین (5/1 فرزند) و ساکن مناطق پایین (3/1 تولد) است. زنان 35 ساله به طور متوسط 8/1 تولد زنده داشته اند، در حالی که این میزان در بین زنان دارای تحصیلات عالی و شاغل (5/1 فرزند) پایین تر از همان میزان در بین دارندگان تحصیلات زیر دیپلم (4/2 فرزند) و غیر شاغلین (9/1 فرزند) است. این پژوهش گروه های جمعیتی دارای باروری پایین را شناسایی کرد، که سهم به سزایی در تداوم سطح پایین باروری در کشور دارند.

نیاز برآورده نشده شکاف بین ایده آل ها و رفتار باروری زنان را نشان می دهد. هدف از این مقاله اندازه گیری و بررسی تعیین کننده های این نیاز در میان زنان کُرد 49-15 ساله ی همسردار شهر مهاباد است. این پژوهش با استفاده از داده های پیمایش باروری مهاباد در فروردین 1391 و با انتخاب نمونه ای بالغ بر 700 خانوار انجام شده است. بر پایه ی این بررسی، میزان نیاز برآورده نشده برای فاصله گذاری و توقّف فرزندآوری، و نیاز برآورده نشده برای استفاده از روش های مُدرن پیش گیری از حاملگی به ترتیب 85/10 و 85/9 درصد، و مجموع نیاز برآورده نشده 7/20 درصد است. ترس زنان از عوارض جانبی وسایل پیش گیری از حاملگی بیش ترین سهم را در عدم استفاده ی آن ها از این وسایل دارد. محدودیّت های اجتماعی و فرهنگی شامل مخالفت همسر و اطرافیان، و عوامل مذهبی در اولویّت های بعدی قرار می گیرند. یافته های تحقیق در تأیید نظریه های بوشان و بولاتو می باشد. با توجّه به نقش تعیین کننده ی برخی از مشخّصه های فرهنگی در کنار سایر مشخّصه های اقتصادی اجتماعی و عوامل مرتبط با تنظیم خانواده در پیش بینی احتمال نیاز برآورده نشده ی تنظیم خانواده، انجام مطالعات تطبیقی با روش های ترکیبی در مناطق ناهمگن از نظر قومی و فرهنگی به منظور سنجش نیاز برآورده نشده ی تنظیم خانواده و استخراج مضامین فرهنگی مؤثّر بر این پدیده پیشنهاد می شود.