تفسیر قرآن در دوره جدید و معاصر

دوماهنامه اطلاع رسانی مرکز جهانی علوم اسلامی، ش 14، مهر و آبان 84
نویسنده در ابتدای مقاله با بررسی نویسندگان و مفسران دوره معاصر و شیوه تفسیری آنها اشاره می‏کند. از جمله این تفاسیر را نام می‏برد: 1. تفسیر شریف «المیزان فی تفسیر القرآن» اثر علامه طباطبایی(ره) که در آن علامه طباطبایی(ره)، تفسیر آیه به آیه نموده، یعنی موضوعات مشابه و مشترک در سوره‏های مختلف را کنار یکدیگر قرار داده و به تحلیل و مقایسه آنها پرداخته است. ایشان دراین تفسیر، برای درک پیام آیه، به شیوه تدبری و اجتهادی تمسک می‏نماید.
2. تفسیر «مخزن العرفان، کنز العرفان» تألیف خانم نصرت امین معروف به بانوی اصفهانی(ره) است که ویژگی اصلی آن، اخلاقی و عرفانی است.
3. تفسیر «التفسیر المبین» اثر محمدجواد مغنیه که ایشان مقایسه اقوال مفسران و نقل اسرائیلیات را حذف نموده و هدف از آن ایجاد آگاهی و فهم معانی برای خواننده قرآن، به گونه فشرده بیان می‏دارد.
4. تفسیر «التفسیر الکاشف» باز هم اثر محمدجواد مغنیه است که هدف اصلی ایشان در این تفسیر، پاسخ‏گویی به نیازهای جهان معاصر و اقناع نسل جدید می‏داند.
5 . تفسیر «الجدید» اثر محمد حبیب اللّه‏ سبزواری نجفی(ره) که سبک تفسیری آن، جنبه تحلیلی و توصیفی است.
6. تفسیر «اطیب البیان» اثر سید عبدالحسین طیب اصفهانی(ره) که ایشان در بیشتر موارد با دیدگاه اجتهادی به پژوهش در مدلول آیه می‏پردازد.
7. تفسیر «البیان فی تفسیر القرآن» اثر آیة اللّه‏ سید ابوالقاسم خویی(ره) که ایشان فقط سوره حمد را تفسیر نموده که حاوی نکات بسیار دقیق علمی در تفسیر و علوم قرآن است.
8 . تفسیر «مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن» اثر سید عبدالاعلی موسوی سبزواری(ره) که تفسیر ایشان یکی از تفاسیر جامع و متقن شیعه به شمار می‏رود. روش آن، اجتهادی و جمع میان معقول و منقول است.
9. تفسیر «الفرقان» اثر محمد صادقی تهرانی، که تفسیری نسبتا مفصل و با جهت‏گیری بیانی و اجتماعی است.
10. تفسیر «نمونه» اثر آیت اللّه‏ ناصر مکارم شیرازی و گروهی از دانشمندان که صبغه آن، جامع و ارائه مطالب و احتمالات متأثر از تفاسیر المیزان و مراغی می‏باشد.
نویسنده محترم پس از بیان این موارد به ابعاد و محدودیت‏های مربوط به تفسیر قرآن در عصر حدیث اشاره می‏کند و بیان می‏دارد که، بررسی تفسیر قرآن در دوره جدید و معاصر نشان می‏دهد که تفسیر در این دوران نسبت به دوران گذشته به گونه قابل توجهی متفاوت گشته است؛ عوامل نوآفرینی هم به محتوای تفاسیر مربوط می‏شود و هم به شیوه‏های آنها. در باب محتوای آنها می‏توان گفت که، افکار و نظریات جدید درباره معنای آیات قرآنی نوعا در مقام پاسخ به سؤالات جدیدی بیان شدند که ناشی از تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی به وجود آمده و در جوامع بشری و متأثر از تمدن غرب مطرح شدند. آن دسته از رویکردهای روش‏شناختی که تاکنون ناشناخته مانده‏اند، ناشی از تحولات جدیدی هستند که در زمینه مطالعات ادبی و نظریه ارتباطات مطرح شده‏اند. این نوع رویکردها معمولاً مبتنی بر برداشت جدیدی از ماهیت وحی الاهی و شیوه عمل به آن انجام گرفت.
وی در ادامه مقاله به انواع نشر تفاسیر قرآنی و شیوه‏های تفسیری آن می‏پردازد و می‏گوید؛ بیشتر تفاسیر از شیوه تفسیر ترتیبی پیروی می‏کنند. در چند دهه اخیر قرن بیستم، تعداد تفاسیری که فرازهای محوری قرآن را دسته‏بندی کرده و به تفسیر آیات مربوط به موضوعات خاص پرداخته‏اند، رو به افزایش است و هدف آنان ارایه تفسیر موضوعی است.
ایشان در پایان مقاله به انواع رویکردهای اصلی نسبت به شیوه‏های تفسیری و مدافعان آنها اشاره می‏کند.
1. تفسیر عقلانی (تعقّلی) نخستین ابتکار در این شیوه تفسیری، دو تن از مدافعان معروف اصلاح‏گرایی اسلامی یعنی سیداحمد خان هندی و محمد عبده مصری است. هر دو آنان تحت تأثیر سلطه سیاسی و اقتصادی تمدن جدید غرب در عصر استعمار قرار گرفتند و پیدایش تمدن را به دستاوردهای علمی اروپائیان و رونق فلسفه روشن‏فکری منسوب نمودند. بر همین اساس بود که آنها رویکردی تعقلی به تفسیر قرآن پیدا کردند، گرچه مستقل از یکدیگر و با دیدگاه‏های مختلفی عمل می‏کردند اما سرانجام به نتایج مشابهی دست یافتند.
2. شیوه معروف به تفسیر علمی قرآن؛ تفسیر علمی باید در پرتو این فرض درک شود که، تمام انواع یافته‏ها و دستاوردهای علوم طبیعی جدید در قرآن پیش‏بینی شده است و این‏که قراین و شواهد روش زیادی نسبت به آنها در آیات قرآن می‏توان کشف نمود، معروف‏ترین تفسیر در این زمینه، «الجواهر فی تفسیر القران کریم» اثر شیخ طنطاوی جواهری مصری است.
3. شیوه تفسیر ادبی در این شیوه با در نظر گرفتن فضای نزول قرآن و آداب و سنن دینی و فرهنگی و موقعیت اجتماعی و همچنین کلمات و عبارات قرآنی در زمان عصر نزول، فرض دانسته می‏شود، یعنی مفسر باید با دقت ببیند که، از آنها چه برداشتی می‏نماید. مهم‏ترین آنها تفسیر کتاب «العربیة الا اکبر و آثاره الادبیة الاعظم» اثر امین الخولی است.
4. تلاش‏هایی به منظور ایجاد نظریه‏ای جدید در تفسیر، که در آن تفسیر بیانگر نقل و گزارش کامل از جنبه تاریخی قرآن است.
5 . جست‏وجوی رهیافتی مستقیم به مفاهیم قرآنی که به آن مسیر باید با درک و نوع اعتقاد مسلمانان در صدر اسلام (زمان عصر نزول قرآن) به تفسیر قرآن بپردازد.
6. برداشت‏های مرتبط با تفسیر موضوعی قرآن دو مزیت در دفاع از تفسیر موضوعی است؛ اولاً این شیوه مفسر را قادر می‏سازد که، مفهوم متعادل جامعی را، از آن چه که خداوند پیرامون موضوعی در قرآن بحث کرده به دست آورد، ثانیا به مفسر اجازه می‏دهد که سوالات خود را، در ارتباط با موضوع مطرح کند و تحقیق خود را ابتدا از یافتن پاسخ‏هایی برای سؤالاتش آغاز نماید.
تولیدعلم، زیرساختهای نظری و رهیافتهای کلان
مرتضی خاکیان
پگاه، ش 169، 23/7/84
نگارنده در پی بررسی رابطه چگونگی حصول علم در مبانی فلسفی، با مقوله تولید علم در سطح کلان است، زیرا که اگر بخواهیم با رویکردی کارکردی به مبادی فلسفه، آن را به صحنه اجتماع و تعیین خط مشی‏های کلان اجتماعی بکشانیم ناچاریم ربط منطقی مبانی ارزشی و فلسفی خود را، با راهبرها و چشم اندازهای کلان در جامعه دینی تمام کنیم. سه رهیافت کلان در تولید علم وجود دارد که عبارتند از: 1) کاشفیت مطلق؛ 2) بومی شدن؛ 3) معرفت تکامل
1. کاشفیت مطلق
در این دیدگاه محور دانش، یک عنصر جهان شمول است، که منحصر در یک تمدن نمی‏شود. لذا تولید علم به ساختار درونی معرفت مربوط نیست، بلکه وابسته به امور بیرونی است. در این نگرش سه ساحت برای علم تشریح شده است. الف) ساحت مربوط به ذات اموری شناخته می‏شوند، که این هسته مرکزی نظریه کاشفیت است. در علم، نفس الامر با نفس معلوم بر عالم منکشف می‏شود و عزم و اراده در این حوزه، هیچ تصرف و دخالتی نداشته و نمی‏تواند داشته باشد. ب) ساحت مربوط با نفس عالم که از اصول با قسم اول حاصل می‏شود. ج) ساحت مربوط به فرهنگ و ذهنیت مشترک جامعه علمی، که در حوزه کار و فعالیت اجتماعی و فرهنگی بشر است که با کار عالمان شکل می‏گیرد.