استاد مطهری و روحانیت

از نظر شهید مطهری، سرنوشت جمهوری اسلامی و نوع و نتیجه چالش‏های فکری و فرهنگی جامعه، به اندیشه و عملکرد اندیشمندان مسلمان، به ویژه روحانیون بستگی دارد. در نگاه ایشان، تحلیل و بررسی سازمان روحانیت و نقد آن سازمان، نشانه علاقه به این نهاد و امری مفید بلکه لازم می‏باشد.
هر جامعه‏ای یک نوع آفت مخصوص به خود دارد. آفتی که جامعه روحانیت را فلج کرده و از پا درآورده، «عوام‏زدگی» است. روحانیت ما در اثر آفت عوام‏زدگی نمی‏تواند چنانکه باید پیشرو باشد. با توجه به پیروزی انقلاب و عرضه افکار، روحانیت باید با برنامه‏ریزی دقیق و منظم، ده‏ها برابر گذشته خود را تجهیز و تقویت نماید. روشن‏فکر ایرانی به توّهم اینکه در اروپای امروز، مذهب نقش ندارد و نقش خود را در گذشته ایفا کرده است، نقش مذهب را در ایران نیز تمام شده تلقی می‏کند؛ البته نه ایران، اروپا است و نه اسلام، مسیحیت است. بقا و دوام روحانیت و موجودیت اسلام به این است که، زعمای دین، ابتکار اصلاحات عمیقی که امروز ضروری تشخیص داده می‏شود در دست بگیرند. امروز، این ملت تشنه اصلاحات نابسامانی‏هاست و فردا تشنه‏تر خواهد شد. از طرفی مدعیان اصلاح‏طلبی که بسیاری از آنها علاقه‏ای به دیانت ندارند، زیادند و در کمین احساسات نو و بلند این ملت هستند. اگر روحانیت به این احساسات پاسخ مثبت ندهند، به سوی آن قبله‏های نوظهور متوجه خواهند شد.
به نظر شهید مطهری روحانیت جایگزین ندارد؛ بلکه قدرت و نفوذ اینها به این جهت است که، ندای دعوت آنها صدا از اعماق روح فرهنگ و تاریخ پرافتخار حیات و حماسه می‏باشد. زیرا انعکاس همان فریاد در حرا و مکه و مدینه و اُحد؛ یعنی صدای حیات‏بخش دعوت به جهاد، عزت و قدرت که در گوش تاریخ پر از حماسه اسلام، طنین افکنده شده است. از نگاه ایشان، اصلاح و ترقی کشور و جاده تعالی، علم و صنعت و راه حریت و آزادی‏خواهی این است که، از احساسات مردم درباره حسین بن علی علیه‏السلام که حقیقت دارد استفاده کنیم. استاد با تکیه بر نقاط مثبت نظام پژوهشی ـ آموزشی ـ تبلیغی از عضویت در نهاد روحانیت به خود می‏بالید و هم‏زمان با تأکید بر مبارزه با نقاط منفی نظام حوزوی؛ هر مسئله را در جای خود دارای اهمیت می‏دانست.
و هم چنین بر اصلاح نهاد دین، بیش از ظهور زعمای بزرگ اصرار داشت. ایشان درباره تجربه تلخ گسترش مادی‏گری به علت عملکرد روحانیت کاتولیک، بارها به اندیشمندان مسلمان هشدار داد. وی به خطراتی که از ناحیه کلیسا و خطاهایی که در کلیسا اتفاق می‏افتد، اشاره می‏کند و در مقابل، عکس‏العمل مردم در برابر این چنین روشی را نیز یادآور می‏شود.
شهید مطهری درباره تخصصی شدن اجتهاد می‏نویسد: بهتر این است که قسمت‏های تخصصی را در فقه قرار دهند؛ یعنی هر دسته‏ای بعد از آنکه یک دوره فقه عمومی را دیدند و اطلاع پیدا کردند، تخصص خود را در یک قسمت معین قرار دهند و مردم در همان قسمت تخصص از آنها تقلید کنند. منظور ایشان از «اقتدارِ» روحانیت؛ یعنی نفوذ معنوی و حکومت بر دل‏ها و عقل‏ها، نه بر تن‏ها و ارتباط نزدیک با مردم، امکان بسیج آنان را به روحانیت می‏دهد. به همین دلیل، به تصریح شهید مطهری، روحانیت شیعه با اینکه کمتر از روحانیت اهل سنت درباره اصلاحات نظریه‏پردازی کرده و طرح‏های اصلاحی ارائه داده است، اما به مراتب بیشتر، مردم را در برپایی نهضت‏های اصلاحی بسیج، و آنان را رهبری کرده است.
اشاره
نویسنده بعد از بیان برخی نظرات شهید مطهری در رابطه با روحانیت، در بخش آخر سؤالاتی را مطرح می‏نماید که قابل بررسی است. در پاسخ به برخی از این سؤالات، موارد ذیل قابل توجه است:
1. بر مبنای استاد شهید، یکی از علل جامعیت دین، دخالت دین در عرصه سیاست و توسعه قلمرو دین براساس هدف بعثت انبیاست. شهید مطهری دیدگاهی جامع گرایانه به هدف بعثت انبیا دارد. وی در آثار خود، بارها بر گستردگی قلمرو دین و منحصر نبودن آن به امور فردی یا اخروی تأکید فراوان کرده است.
اگر بخواهیم جامعیت دین را با تعبیر دیگری مانند «دین حداکثری» بیان کنیم، براین اساس رسالت روحانیت و وسعت قلمرو دین مشخص خواهد شد و از این طریق باید به «اقتدار» آنها پی برد. نویسنده، اقتدار روحانیت را به نفوذ معنوی و حکومت بر دل‏ها و عقل‏ها نه بر تن‏ها نام می‏برد؛ درحالی‏که باید نگاه و تفسیری جامع و واقع‏گرا داشت. ایشان با نگاه تک‏بعدی به تجزیه اسلام پرداخته، درحالی‏که استاد مطهری، اسلام را یک کل تجزیه‏ناپذیر می‏داند به نحوی که در این سیستم هر جزء با جزء دیگر در ارتباط است. ما نمی‏توانیم نفوذ معنوی و حکومت بر دل‏ها را، جدای از سایر مسائل دین ببینیم. بنا به گفته شهید مطهری برزگ‏ترین درد انسان‏شناسی معاصر، مسئله تجزیه انسانیت است. منظور این است که با شخصیت وجودی انسان به صورت یک‏بعدی برخورد شود و به تمام استعدادهای او پاسخ مثبت داده نشود. بنابراین، دین می‏تواند در همه امور زندگی دخالت کند و همه‏جانبگی از جمله امتیازات اسلام نسبت به ادیان دیگر است.
2. امروزه بعد از گذشت ربع قرن از انقلاب، می‏توان عملکرد روحانیت را مورد دقت و بازنگری قرارد داد. حضرت امام خمینی قدس‏سره نمونه والای عملکرد روحانیت است. عمل، بیان و کلام امام راحل می‏تواند مورد بررسی قرار گیرد که ایشان با حضور در ارکان حکومت، نه تنها از اقتدار روحانیت کم نکرده، بلکه روز به روز بر اقتدار و قدرت ایشان افزوده است. امروزه نمی‏توان میان حضور در ارکان حکومت و مقبولیت افکار عمومی و اجتهاد را تفکیک کرد. زیرا همان‏طوری‏که عنوان شد حضرت امام خمینی قدس‏سره به عنوان فقیه و مجتهد جامع‏الشرایط، با حضور در رأس حکومت نه تنها در میان مردم جامعه ما، بلکه در قلب‏های تمامی مسلمین جهان نفوذ کرده و از مقبولیت افکار عمومی برخوردار است.
بنابراین، عملکرد رهبر انقلاب به عنوان معمار کبیر این انقلاب و کسی که در تمامی مسائل سیاسی و حکومتی دخالت می‏کرد، خود نشانگر جمع بین قدرت و اقتدار است، هر چند در تعریف قدرت و اقتدار نگارنده دچار اشتباه شده است. حضرت امام خمینی قدس‏سره می‏فرماید: «اسلام همان‏طوری‏که به معنویات نظر دارد و همان‏طوری‏که به روحیات نظر دارد و تربیت دینی می‏کند و تربیت نفسانی می‏کند، همان‏طور به مادیات نظر دارد و مردم را تربیت می‏کند در عالم که چطور از مادیات استفاده کنند و چه نظر داشته باشند در مادیات».
3. با توجه به مطرح کردن اصلاح سازمان روحانیت توسط شهید مطهری، لازم است این نکته ذکر شود که، بسیاری از دغدغه‏های ایشان درباره حوزه‏های علمیه با تدبیر و همت مدیران حوزه علمیه پاسخ داده شده و برطرف شده است، هر چند هنوز هم مانند گذشته به اصلاح نیاز داریم و دغدغه‏ها هیچ وقت تمام شدنی نیست؛ ولی هم اکنون برنامه چشم‏انداز بیست ساله حوزه علمیه قم، در دستور کار قرار دارد که به لطف الاهی می‏توان به آینده بسیار امیدوار بود.
برخی از دغدغه‏های استاد که در آثار ایشان ملاحظه می‏شود، نسبت به حوزه‏های علمیه امروز برطرف شده است. امروزه در حوزه علمیه قم ارتباط با مراکز مختلف دنیا و تغذیه علمی، فکری و فرهنگی صورت می‏پذیرد و آغاز نهضت تولید علم و آزاداندیشی، از این مرکز شروع شد که خود گام بسیار بلندی است در راستای اهداف عالیه نظام مقدس جمهوری اسلامی، که امید است به مقصد برسد. ان‏شاءاللّه‏.