حج اکبر، کدام است؟ (مقاله ترویجی حوزه)

برخى از سالها، در ایام حجّ، «روز عرفه» با «روز جمعه» مصادف شده، و آن سال در میان حجاج، خصوصاً اهل سنّت، به «حج اکبر» معروف مى‏گردد. این مسأله، انگیزه شد تا با بررسى آیات و روایات و همچنین تاریخ، سابقه آن را دنبال نمایم. آنچه درذیل تقدیم مى‏گردد نتیجه تحقیقى هر چند کوتاه در این زمینه است که امید مى‏رود با اظهار نظر محققان و دانشمندان و صاحب‏نظران تکمیل گردد: خداوند در قرآن کریم مى‏فرماید: «و اذان من اللَّه و رسوله الى النّاس یوم الحج الاکبر انّ اللَّهَ برئ من المشرکین و رسولُهُ».1 «و این اعلامى است از ناحیه خدا و پیامبرش به (عموم) مردم در روز حج اکبر، که خداوند و پیامبر او، از مشرکین بیزارند». در بین محدثان و مفسران قدیم و جدید، در اینکه «حج اکبر کدام است؟» اختلاف نظر وجود دارد، برخى از آنان معتقدند: 1 - مراد از حج اکبر، روز عرفه است. از ابن عباس، طاووس، عمر، عثمان، مجاهد، عطاء، سعید بن مسیب، ابن زبیر، ابوحنیفه و شافعى نقل شده که روز عرفه را روز حج اکبر مى‏دانند.2 عطاء گوید: «الحج الاکبر الذى فیه الوقوف بعرفة، و الاصغر العمرة».3 اسماعیل قاضى در حدیث مَخْرمَه از رسول خدا ص - نقل کرده که آن حضرت فرمود: «یوم الحج الاکبر یومُ عرفة».4 ابن ابى حاتم و ابن مردویه، از مسور بن مَخْرمه از قول رسول خدا ص - آورده‏اند که: «انّه قال خطب رسول‏اللَّه - ص - عشیّة عرفة، فقال امّا بعد فان هذا یوم الحج الاکبر». «پیامبر ص بعد از ظهر عرفه براى مردم سخن مى‏گفت، و خطاب به آنان فرمود: امروز، روز حج اکبر است».5 ابن سعد، ابن ابى شیبه، ابن جریر، ابن ابى حاتم، و ابوالشیخ از عمر بن خطاب نقل کرده‏اند که گفت: «حج اکبر روز عرفه است».6 ابن جریر روایت دیگرى از ابى الصهباى بکرى نقل مى‏کند که: از على بن ابیطالب - ع - راجع به روز حج اکبر سئوال کردم، فرمود: روز عرفه است.7 ابوالشیخ نیز از ابن عباس نقل مى‏کند که گفته است: همانا روز عرفه، روز حج اکبر است و این روز، روز مباهات است، روزى است که خداوند به اهل زمین در برابر ملائکه آسمان، فخر کرده و مى‏فرماید: «جاؤنى شعثا غبرا آمنوا بى و لم یرونى و عزّتى لاغفرت لهم».8 «ژولیده موى و گرد و خاک بر چهره نشسته، به سوى من آمده‏اند. به من ایمان آوردند، با آنکه مرا ندیده‏اند. به عزّت خودم سوگند آنها را مى‏بخشم». برخى از کسانى‏که این قول را پذیرفته‏اند به حدیث معروف «الحج عرفه» استدلال کرده و مى‏گویند: از آنجا که یکى از بزرگترین اعمال حج، وقوف در عرفه مى‏باشد، و کسى که آن را درک کند، حج را درک کرده و کسى که آن را درک نکند حج او باطل است، لذا روز عرفه را روز حج اکبر نامیده‏اند.9 2 - دسته دیگر «یوم الحجّ الأکبر» را تمامى ایّام حج مى‏دانند. این گروه معتقدند همانگونه که «جنگ جمل»، «جنگ صفیّن» و «جنگ بعاث» با اینکه روزها طول کشیده، از آنها به «روز صفین»، «روز جمل» و «روز بعاث» تعبیر مى‏کنند و مرادشان از «یوم»، تمامى دوران آن جنگ‏هاست، بنابراین در این جا نیز مراد از «یوم الحج الأکبر» تمامى ایام حج است.10 شیخ تَهانَوى‏ مى‏گوید: «الحجّ نوعان: الحج الاکبر و هو حجّ الاسلام، و الحج الأصغر و هو العمرة». «حج دو نوع است: حج اکبر و آن حَجَّةألاسلام است و حج اصغر که عمره است».11 3 - دسته سوّم حج اکبر را وقوف در عرفات و اعمال مربوط به مِنى‏ مى‏دانند: عمر بن اذینه مى‏گوید: براى امام صادق - ع - مسائلى را نوشتم و پس از مدتى، پاسخ آن حضرت را با دست خط مبارکشان دریافت نمودم: «... و سألته عن قوله تعالى الحج الاکبر ما یعنى بالحج الاکبر؟ فقال الحج الاکبر الوقوف بعرفة و رمى الجمار، و الحج الاصغر العمرة».12 «از امام سئوال کردم که فرموده خداوند: «یوم الحج الاکبر» به چه معنى است؟ فرمود: حج اکبر وقوف در عرفات و رمى جمرات است و حج اصغر عمره است. براساس این روایت، اعمال عرفه و منى، حج اکبر شمرده است». همین مطلب را زراره از امام صادق - ع - روایت کرده که آن حضرت فرمود: «الحج الاکبر الوقوف بعرفة، و بجَمْع*عدو رمى الجمار بمنى‏، و الحج الاصغر * جَمْع با فتح جیم و سکون را به معناى مشعر است. مجمع‏البحرین، ج 1، ص 397. العمرة».13 حج اکبر وقوف به عرفه و مشعر، و رمى جمرات در مِنى‏ است و حج اصغر عمره است». 4 - سفیان ثورى و ابن جُریح و... روز حج اکبر را تمامى ایّام مِنى‏ مى‏دانند.14 5 - مجاهد روایت دیگرى را نقل کرده، مى‏گوید: «الحج الاکبر القِران* ، و الأصغر * حج قِران با حج افراد در جمیع جهات یکسان است، جز اینکه، در حج قِران هنگام احرام مکلّف باید قربانى را همراه داشته باشد. مناسک. إلافراد*ُّد». * حجِ افراد عین صورت جمع تمتع است با یک فرق که در حج تمتع هدى باید ذبح کند و در حج افراد واجب نیست. مناسک امام خمینى ص 45 . «حج اکبر، حج قران و حج اصغر حج اِفراد است».15 6 - ابن ابى حاتم از سعید بن مسیب نقل مى‏کند که گفت: حج اکبر روز دوّم از یوم النحر (عید قربان) است. آیا نمى‏بینى که امام در آن روز خطبه مى‏خواند؟16 7 - ابن سیرین گفته است: «روز حج اکبر، مربوط به آن سالى است که پیامبر - ص - حجةالوداع را انجام دادند و همراه با ایشان نیز تعداد بیشمارى از مردم حج بجاى آوردند».17 البته مى‏توان این قول را نیز، مؤیّد آن کسانى دانست که روز حج اکبر را روز عید قربان مى‏دانند؛ زیرا در همان سال، پیامبر - ص - در مِنى‏ براى مردم سخن گفت و در روز عید قربان از مردم سئوال فرمود: امروز چه روزى است؟ گفتند: روز عید قربان. سپس فرمود: امروز روز حج اکبر است. ابن عربى این حدیث را حَسَن و صحیح مى‏داند.18 8 - طبرانى از سمرة بن جندب نقل مى‏کند که گفته است: «روز حج اکبر، مربوط به آن سالى است که مسلمانان و مشرکان حج را در مدت سه روز انجام دادند که قبل از آن، چنین حجى انجام نشده، و پس از آن نیز روى نخواهد داد».19 فضیل بن عیاض نیز از امام صادق - ع - نقل مى‏کند که فرمود: علّت نامگذارى حج اکبر آن است که در آن سال مسلمانان و مشرکان، همراه با هم حج انجام داده و پس از آن دیگر مشرکین حج بجاى نیاوردند.20 همچنین ابن ابى شیبه زاید از ابن عون نقل مى‏کند که از محمد راجع به روز حج اکبر سئوال کردند گفت: روزى است که حج رسول خدا - ص - با حج اهل ملل مصادف گردید.21 9 - بسیارى از محدثان و مفسران، با استناد به روایات گوناگون، حج اکبر را روز عید قربان مى‏دانند. این دسته علاوه بر آنکه از استحکام بیشترى برخوردار مى‏باشد، با آیه «فسیحوا فى الأرض اربعة اشهر» و یا نقلهاى تاریخى که مى‏گوید: «على بن ابیطالب - ع - بعدازظهر عید قربان پیام برائت را ابلاغ فرمود»، سازگارتر است: ابن ابى اوفى مى‏گوید: «روز عید قربان، روز حج اکبر است. در آن روز خون ریخته مى‏شود. سرها تراشیده مى‏شوند. آلودگیها و زواید بدن برطرف مى‏گردد، و حرام‏ها حلال مى‏شوند».22 مالک نیز همین عقیده را داشته مى‏گوید: «شکى نداریم که حج اکبر روز عید قربان است و این بدان جهت مى‏باشد که بسیارى از اعمال حج در روز عید قربان انجام مى‏شود. در شب عید، حجاج در مِنى‏ وقوف داشته، در فرداى آن، رمى، قربانى، حلق و طواف انجام مى‏شود».23 ابوبکر محمد بن عبداللَّه معروف به ابن عربى با تأیید قول مالک مى‏گوید: «و غاص مالک على الحقیقة» «مالک به تمامى حقیقت دست یافته است...»24 معاویة بن عمّار مى‏گوید: از امام صادق - ع - درباره روز حج اکبر سئوال کردم، آن حضرت فرمود: «روز عید قربان، روز حج اکبر و عمره حج اصغر است».25 در جاى دیگر صفوان بن یحیى از ذریح المحاربى از امام صادق - ع - نقل مى‏کند که آن حضرت فرمود: «حج اکبر یوم النحر، (روز عید قربان) است».26 فضیل بن عباس مى‏گوید: از امام صادق - ع - پیرامون حج اکبر سئوال کردم و گفتم: ابن عباس آن را روز عرفه مى‏دانسته است. حضرت پاسخ فرمودند: «على - ع - مى‏فرمود: حج اکبر روز عید قربان است و آنگاه به فرموده خداى عزّوجلّ: «فسیحوا فى الأرض اربعة اشهر»27 استدلال کرده مى‏فرمود: جچهار ماه؛ عبارت است ازج بیست روز از ماه ذیحجه، و ماه‏هاى محرّم، صفر، ربیع‏الاوّل و ده روز از ربیع‏الآخر و اگر حج اکبر روز عرفه باشد چهار ماه و یک روز خواهد شد».28 لازم به توضیح است که على بن ابى‏طالب - ع - پیام برائت را به دستور رسول خدا ص - در روز دهم ذیحجه (روز عید قربان) در مِنى‏ براى مردم قرائت فرموده و براساس دستور خداوند چهار ماه به مشرکین مهلت داد تا تصمیم بگیرند مسلمان شده و یا بر کفر و شرک باقى بمانند و در نتیجه کشته شوند. چهار ماه از این قرار بود: بیست روز باقیمانده از ماه ذیحجه، تمامى ماه‏هاى محرّم، صفر، و ربیع‏الاوّل و ده روز از ربیع‏الثانى، که در نتیجه روز یازدهم ربیع‏الثانى مهلت چهار ماهه پایان مى‏پذیرفت. بر این اساس آنها که روز عرفه را یوم الحج الاکبر بدانند یک روز به چهار ماه خواهند افزود و این با آیه ناسازگار است. صاحب تفسیر المنار نیز مى‏گوید: این چهار ماه از روز دهم (عید قربان) ذیحجّه سال نهم (که پیام برائت در آن ابلاغ شد) آغاز و در دهم ربیع‏الآخر سال دهم خاتمه مى‏یابد.29 در روایت دیگرى آمده است: در حالى که على بن ابى طالب ع - روز عید قربان، بر مرکبى سفید رنگ سوار گشته، به طرف جبانه حرکت مى‏کرد، مردى آمد و لجام اسب آن حضرت را در دست گرفت و سئوال کرد روز حج اکبر کدام است؟ حضرت پاسخ دادند: همین امروز است، جسپس فرمود:ج از مقابل مرکب کنار برو.30 منابع اهل سنّت از افرادى مانند ابن عباس، سعید بن جبیر، ابن زید، نخعى، شعبى، سدى، ابن ابى اوفى، و ابن مردویه.... نیز نقل کرده‏اند که: «مراد از یوم الحج الاکبر روز عید قربان است».31 از مجاهد نیز روایتى نقل شده که حج اکبر را یوم النحر مى‏داند.32 ترمذى، ابن منذر، ابن ابى حاتم و ابن مردویه به نقل از على بن ابى طالب ع - آورده‏اند که فرمود: از پیامبر ص - سؤال کردم: «یوم الحج الاکبر چه روزى است؟ فرمود: روز عید قربان است».33 ابوالشیخ نیز نقل کرده، که على ع - فرمود: «یوم الحج الاکبر روز عید قربان است».34 ابن مردویه از ابن ابى اوفى و او از رسول خدا ص - نقل مى‏کند که فرمود: «یوم الاضحى هذا، یوم الحج الاکبر» «روز عید قربان، امروز، روز حج اکبر است».35 ابن داود، ابن ماجه... و ابونعیم در حلیه، از ابن عمر نقل کرده‏اند که گفته است: رسول خدا ص - روز عید قربان در حجةالوداع در بین جمرات توقف نموده، از مردم سئوال فرمود: امروز چه روزى است؟ گفتند: روز عید قربان. آنگاه پیامبر ص - فرمود: امروز، روز حج اکبر است».36 بخارى و دیگران نیز همین مطلب را از پیامبر ص - نقل کرده‏اند.37 ابوهریره نیز مى‏گوید: ابابکر در همین سال مرا همراه مؤذّنینى که روز عید قربان اعزام داشت، فرستاد، سپس پیامبر ص - على ع - را براى ابلاغ پیام برائت اعزام فرمود.38 که این روایت نیز مشخص مى‏کند روزى که على ع - پیام برائت را براى مردم قرائت فرمود، روز عید قربان بوده و در نتیجه یوم الحج الاکبر همان روز خواهد بود. ابن ابى شیبه مى‏گوید: ابى جحیفه نیز روز حج اکبر را روز عید قربان مى‏داند عطا و ابن جریر نیز از ابن عباس همین مطلب را نقل کرده‏اند.39 ابن جریر از مغیرة بن شعبه نقل مى‏کند که: روز عید اضحى خطبه خواند و گفت: امروز، روز حج اکبر است.40 ابن ابى شیبه از ابى اسحاق نقل مى‏کند که گفته است: از عبدالله بن شداد از حج اکبر سئوال کردم پاسخ داد: روز عید قربان است و حج اصغر عمره است.41 سید قطب در تفسیر فى ظلال القرآن مى‏گوید: «... و یوم الحج الاکبر اختلف الروایات فى تحدیده،: اَهُوَ یوم عرفه ام یوم النحر؟ و الاصَح انه یوم النحر». در روایات، در تعریف روز حج اکبر و اینکه آیا روز عرفه است یا روز عید قربان، اختلاف نظر وجود دارد، لیکن صحیحترین قول آن است که روز عید قربان باشد.42 ابن کثیر در تفسیرش مى‏گوید: «یوم الحج الاکبر» روز عید قربان است که برترین و بزرگترین روزهاى انجام مناسک حج است.43 صاحب تفسیر مراغى نیز همین عقیده را دارد، وى مى‏گوید: «یوم الحج الاکبر یوم النحر الذّى فیه تنهى فرائض الحج و یجتمع الحجاج لإتمام مناسکهم و سننهم فى مِنى‏». «روز حج اکبر، روز عید قربان است که در آن حجاج براى تکمیل مناسک حج، در منى جمع مى‏شوند، و واجبات حج در این روز پایان مى‏یابد.44 محمد رشید رضا در المنار ضمن برتر دانستن این قول که «حج اکبر روز عید قربان است» جروزى که‏ج واجبات و ارکان حج در آن به پایان مى‏رسد مى‏گوید: در تعیین حج اکبر اختلاف نظر وجود دارد که به زودى ما آن را ذکر خواهیم نمود.45 طبرى پس از آنکه اقوال مختلف را پیرامون حج اکبر بیان مى‏کند مى‏گوید: برترین و صحیح‏ترین آنها، نزد ما، گفتار کسى است که مى‏گوید: «یوم الحج الاکبر»، یوم النحر، روز عید قربان است. زیرا اخبار فراوانى از گروهى از صحابه رسول خدا ص - وجود دارد که مى‏گوید: على بن ابى طالب در روز عید قربان، آیات برائت را براى مردم قرائت کرد. علاوه بر آن، روایات متعددى از رسول خدا ص - ذکر کردیم که مى‏گفت: «روز عید قربان، روز حج اکبر است». سپس در تأیید این سخن مى‏گوید: «یوم» در اینگونه کلمات، براساس آنچه بدان اضافه شده، معنا پیدا مى‏کند. وقتى مردم مى‏گویند «یوم عرفه»، مراد روزى است که مردم در عرفات وقوف دارند. «یوم اضحى»، روى است که مردم در آن قربانى مى‏کنند. «یوم‏الفطر»، روزى است که مردم در آن افطار مى‏کنند و همین طور «یوم‏الحج» روزى است که مردم در آن حج به جاى مى‏آورند، و همانا مردم در روز عید قربان مناسک خود را به پایان برده و حجّشان خاتمه مى‏یابد و بالاخره تمامى حج روز عید قربان است.46 در روایت دیگرى آمده است که: پیامبر ص - بر شتر مادّه قرمز رنگى سوار شده و فرمود: «اَتَدْروُنَ اَىُّ یوم‏یَوْمُکُمُ؟»، «آیا مى‏دانید امروز چه روزى است؟». «قالوا: یوم النحر»، «گفتند روز عید قربان است.» آنگاه فرمود: «صَدَقْتم یومُ الحج الاکبر»، «راست گفتید: روز حج اکبر است.»47 ابى بشر مى‏گوید: على بن عبدالله بن عباس با مردى از آل شیبه بر سر اینکه روز حج اکبر کدام است با یکدیگر به مخاصمه پرداختند. على بن عبداللَّه مى‏گفت: روز عید قربان است و دیگرى مى‏گفت: روز عرفه است. کسى را نزد سعید بن جبیر فرستاد، از او سؤال کردند: پاسخ گفت: روز عید قربان است...48 ابلاغ پیام برائت توسط على ع - نیز در مِنى‏ و روز عید قربان بوده است. ابى الصباح کنانى از امام صادق ع - نقل مى‏کند که فرمود: «پیامبر ص - پس از مراجعت از جنگ تبوک تصمیم به انجام حج گرفتند جلیکن‏ج فرمودند: در خانه خدا مشرکان عریان ظاهر شده، به طواف مى‏پردازند و تا چنین است من دوست نمى‏دارم حج به جاى آورم».49 به دنبال آن آیات، سوره برائت نازل و پیامبر ص - على ع - را براى ابلاغ پیام به مشرکان، به مکّه اعزام فرمود. جریان این اعزام را امام صادق ع - اینگونه بیان مى‏فرمایند: رسول خدا ص - پس از فتح مکّه از انجام مراسم حج توسط مشرکین، جلوگیرى نفرموده بود، لیکن مشرکین با اعمال زشت و ناپسند و عقاید خرافى خود، مراسم حج را به ابتذال کشانده بودند. و چنین وضعیتى قابل دوام نبود. به نمونه‏اى از این اعمال توجه کنید: یکى از سنتهاى اعراب جاهلى در حج این بود که عقیده داشتند: کسى که وارد مکه شده و با لباس خود طواف مى‏کند. پس از طواف جایز نیست آن لباس را نگه داشته و از آن استفاده نماید. براین اساس پس از طواف، لباس خود را به دیگرى صدقه مى‏داد و یا قبلاً لباسى را کرایه کرده با آن طواف مى‏کرد و سپس به صاحبش برمى‏گرداند، آنهایى که قدرت کرایه کردن لباس را نداشته و یک لباس نیز بیشتر نداشتند، آن را از تن بیرون آورده و عریان به طواف مى‏پرداختند. تا جایى که روزى زنى زیبا و خوبروى براى طواف به مسجدالحرام آمد، چون یک لباس بیشتر نداشت و کسى نیز لباسى به او کرایه نداد، برهنه مشغول طواف گردید، مردم به تماشاى او ایستادند. پس از پایان طواف برخى درخواست ازدواج با او را کردند، زن جواب منفى داده، گفت: من شوهر دارم. این وضعیت زشت و ناپسند قابل دوام نبود و قداست خانه خدا را خدشه‏دار مى‏ساخت. زمانى که آیات اوّل سوره برائت بر رسول خدا ص - نازل گردید، پیامبر آنها را به ابابکر داده و به او امر فرمودند تا به مکه رفته، آیات را در مِنى‏ و روز عید قربان براى مردم قرائت کند. همین که ابابکر رفت جبرائیل بر رسول خدا ص - نازل شد و گفت: «لا یؤدّى عنک الّا رجلٌ مِنْک»، «این پیام را باید مردى که از شما و خاندان شماست ابلاغ نماید». ابن عربى در ضمن روایتى این جمله را چنین آورده است: «انه لا یؤدى عنى الّا رجلٌ من اهل بیتى...»50 به دنبال این دستور، پیامبر ص - على بن ابى طالب ع - را براى انجام این مأموریت انتخاب و به دنبال ابابکر فرستاد، على ع - در منطقه روحاء51 (و یا بر طبق بعضى نقل‏ها در ذى‏الحلیفه‏52 ) به ابابکر رسیده، آیات را از او گرفت، ابابکر با وحشت بسیار، به سوى پیامبر ص - بازگشت و اظهار داشت: آیا در باره من آیه‏اى نازل شد که تصمیم خود را عوض کردید؟ پیامبر ص - پاسخ دادند: نه، خداوند مرا امر فرمود تا این پیام توسط خودم یا مردى از خانواده‏ام ابلاغ گردد. على ع - فرمود: «پیامبر ص - به من امر نمود تا دستور خدا را به مردم ابلاغ کرده، به آنها بگویم: از این پس هرگز عریان بر گِرد خانه خدا طواف نکنند و پس از این سال نیز، دیگر مشرکین نزدیک مسجدالحرام نشوند».53 از این روایت مى‏توان فهمید که زمان ابلاغ آیات سوره برائت توسط امیرالمؤمنین ع - روز عید قربان و در سرزمین مِنى‏ بوده است و در نتیجه روز حجّ اکبر نیز همان روز عید قربان خواهد بود. حریز نیز از امام صادق ع - نقل مى‏کند که فرمود: بعدازظهر روز عید قربان پیام برائت را على بن ابى‏طالب ع - قرائت فرمود.54 ترمذى از زید بن یُثَیْع نقل مى‏کند که گفته است: از على ع - سؤال کردم: مأموریت شما در حج چه بود؟ حضرت پاسخ فرمودند: چهار چیز: 1 - اینکه برهنه در کنار کعبه طواف نکنند. 2 - اگر بین پیامبر ص - و کسانى از مردم پیمانى هست که زمان آن مشخص است، آن پیمان به قوت خود باقى است. 3 - به آنان که پیمانى ندارند، چهار ماه مهلت داده مى‏شود. 4 - وارد بهشت نمى‏شود مگر کسى که مؤمن باشد.55 ابن عربى به نقل از ابوسعید محمد بن طاهر و او از استاد ابو مظّفر طاهر بن محمود شاهپور نقل مى‏کند که گفته است: یکى از دلایل اعزام على ع - براى این مأموریت، این بود که سیره اعراب در گذشته چنین بوده که پیمان‏هاى خود را نقض نمى‏کردند مگر با حضور کسى که آن پیمان را بسته بود، یا مردى از آن خاندان. بر این اساس پیامبر ص - مى‏خواست تا بهانه را از دست مشرکان گرفته و زبان آنها نیز در آینده بسته شود، لذا پسر عموى خود را که از بنى‏هاشم و از بیت رسول خدا ص - بود، براى برداشتن این پیمان به سوى مکه فرستاد.56 محمد رشید رضا در تفسیر المنار بدون آنکه مدرک خویش را مشخص کند بر وجود چنین رسمى صحّه مى‏گذارد لیکن به نظر مى‏رسد ایشان نیز از همان نقل بهره گرفته است.57 به نظر مى‏رسد چنین مطلبى صحیح نباشد زیرا: اولاً: پیامبر ص - از قبل به رسوم اعراب جاهلى آگاه بود و اگر این رسم وجود داشت حضرت نمى‏بایست ابتدا ابابکر را انتخاب فرموده، و پس از آن که آیه نازل شد مأموریت را به على ع - واگذار کند! ثانیاً: مفسرین بر این عقیده‏اند که انتخاب على ع - براى این مأموریت از ناحیه خداوند بوده که توسط جبرائیل امین به رسول خدا ص - ابلاغ گردید و این انتخاب الهى، مهمتر از پاسخگویى به یک رسم جاهلى است. ثالثاً: ابلاغ پیام برائت در اوج اقتدار پیامبر ص - و پس از فتح مکّه و زمانى که مشرکین در ذلّت بسر مى‏بردند صورت گرفته و دیگر براى مشرکان قدرتى باقى نمانده تا بتوانند در آینده، نسبت به شکستن پیمان خود با پیامبر - ص - اعتراض نمایند. به هر حال مسلم آن است که پیامبر ص - ابتدا ابابکر را مأمور ابلاغ پیام فرمود و سپس این مأموریت را لغو و آن را به على بن ابیطالب ع - واگذار نمود. افرادى همچون محمد رشید رضا دنبال اثبات این مطلبند که پیامبر ص - ابابکر را در همان سفر به عنوان امیرالحاج اعزام نموده، و على‏بن ابیطالب ع - فقط مأمور اعلام آیات برائت به حاجیان بوده است.58 لیکن این سخن نمى‏تواند صحیح باشد، زیرا اولاً: ابلاغ این مطلب که: «لا یحجّ بعد العام مشرک»، «از این پس مشرکان حق انجام حج را ندارند» مستقیماً با امیرالحاج ارتباط دارد. و ثانیاً در روایات آمده است که: «لایبلغها الا انا او رجل من اهل بیتى».59 عجیب‏تر آنکه وقتى آقایان با این مشکل مواجه شده و پاسخى براى آن نیافته‏اند، درصدد برآمده‏اند تا بگویند ابابکر به على ع - دستور داد تا آیات سوره برائت را قرائت نماید.60 و حال آنکه ابلاغ این پیام به فرمان پیامبر ص - صورت گرفت و نیازى به دستور مجدّد ابابکر نداشت! اباهریره تلاش مى‏کند تا اعلان برائت در روز عید قربان را براى خود ثبت نموده، على ع - را نیز در شمار یکى از کسانى که این مسؤولیت را عهده‏دار بوده است، معرفى کند!61 تعصّب آنچنان چشم و گوش آقاى محمد رشید رضا را پرکرده که به دنبال نقل این مسائل، شدیداً به شیعه حمله مى‏کند که چرا از این قضیه به عنوان اثبات یک فضیلت براى على بن ابیطالب ع - استفاده مى‏کنند؟! چگونه یک انسان که خود را مفسر قرآن مى‏داند به خود جرأت مى‏دهد اینگونه در تحریف حقایق تلاش کند و تا بدان جا پیش رود که براى شیعه و به قول او، روافض، تقاضاى مرگ و کشته شدن بنماید.62 متأسفانه براى انکار این فضیلت تا بدان جا پیش رفته‏اند که پس از مسلم گرفتن امیرالحاج بودن ابابکر، محمد رشید رضا از اَلوسى نقل مى‏کند که برخى از اهل سنت گفته‏اند: اینکه پیامبر ص - ابابکر را به عنوان امیرالحاج و على ع - را به عنوان مبلّغ پیام برائت انتخاب فرمود، به خاطر آن است که ابابکر مظهر صفت رحمت و جمال خداوندى است و على ع - شیر خدا و مظهر جلال خداوندى است (که صفت قهر از صفات جلال است) لذا اینجا که نقض عهد مشرکان است جو به اصطلاح خشونت لازم داردج این مسئولیت به عهده على بن ابیطالب ع - گذاشته شد!63 ابن کثیر از روى تعصّب براى نادیده انگاشتن این فضیلت بزرگِ على بن ابیطالب ع - تلاش مى‏کند تا حدیث رسول خدا ص - را که فرمود: «لایبلغها الّا انا او رجل من اهل بیتى» را از اعتبار انداخته، آن را ضعیف و غیر صحیح معرّفى کند!64 علاوه بر آن مى‏گوید: اینکه در روایت آمده: «پس از ابلاغ پیام رسول اکرم - ص - ابابکر به مدینه مراجعت نمود» معنایش آن نیست که فوراً به مدینه برگشت؛ بلکه وى به راه خود ادامه داده، و پس‏از انجام مناسک حج به مدینه مراجعت و به‏حضور پیامبر ص - رسید.65 و از این بدتر آنکه ابن کثیر به نقل از مسند احمد حنبل مى‏گوید: آنگاه که پیامبر ص - على - ع - را براى ابلاغ پیام برائت مأمور نمود، على - ع - در پاسخ گفت: اى پیامبر خدا من نه سخنورم و نه زبان گویائى دارم: و پیامبر - ص - به ایشان فرمودند: من ناچارم یا خود این مأموریت را انجام دهم یا آنکه شما عهده‏دار آن شوید و سپس على - ع - پاسخ داد: حال که ناچار و مجبوریم پس من خواهم رفت! پیامبر - ص - نیز على - ع - را دعا نموده، دستش را بر دهان على - ع - نهاد.66 براستى تعصب چه مى‏کند و چگونه انسانها را به انحراف و بیراهه مى‏کشد! على - ع - آن سخنور توانا و آن گوینده پرجاذبه‏اى که با شروع کلامش نفس در سینه‏ها حبس، و با شنیدن کلامش انسانهاى عاشقى چون «همّام» قالب تهى مى‏کنند، را چونان انسان‏هاى بى‏زبانى که توانائى حرف زدن ندارند، معرفى مى‏نماید. بدیهى است که اینگونه تعصبات ناروا، نمى‏تواند پرده بر روى حقایق کشیده بر واقعیات سرپوش بگذارد. حق همان است که گفته شد انتخاب على ع - براى این امر مهم، حاکى از فضیلت بزرگى است که تنها آن کس که از اهل بیت رسول‏اللَّه- ص - و جان و روح آن حضرت و محبوب خداوند است، از عهده انجام آن برخواهد آمد. مرحوم علامه طباطبائى - رضوان اللَّه تعالى علیه - در ذیل آیه شریفه: «و اذان من اللَّه و رسوله...» فرموده‏اند: «مراد روز دهم ذى‏الحجه از سال نهم هجرت است چون در آن روز بود که مسلمانان و مشرکان یک جا اجتماع کرده و هر دو طایفه به حج خانه خدا پرداختند و پس از آن سال، دیگر هیچ مشرکى حج انجام نداد. سپس مى‏افزاید: این قول مورد تأیید روایاتى است که از ائمه اهل بیت - ع - رسیده و با معناى اعلام برائت مناسب‏تر و با عقل نیز سازگارتر از سایر اقوال است، زیرا آن روز، بزرگترین روزى بود که مسلمانان و عموم مشرکین به حج آمده، در مِنى‏ جمع شده بودند. این معنى از برخى روایات واصله از طرق اهل سنت، نیز استفاده مى‏شود چیزى که هست در آن روایات مراد از حج اکبر روز دهم از هر سال است، نه فقط سال نهم هجرت، و بنابراین همه ساله حج اکبر تکرار مى‏شود لیکن از طریق نقل ثابت نشده که اسم روز دهم روز حج اکبر باشد».67 و در ادامه نقل اقوال ذیل آیه شریفه مى‏فرمایند: «از شنیدن کلمه «روز حج اکبر»، همان «روز عید قربان» به ذهن مى‏رسد، چون تنها روزى که عموم حجاج آنجا اجتماع کرده و اعلام برائت مى‏تواند به گوش همگان برسد، همان روز دهم است، و وجود چنین روزى در میان سایر ایّام حج، نمى‏گذارد کلمه یوم الحج الاکبر سایر ایّام را نیز شامل شود».68 در لغت نامه دهخدا نیز به نقل از مهذّب الاسماء، حج اکبر را عید اضحى و عید گوسفندکشان معنى مى‏کند.69 از آنچه گذشت نتیجه مى‏گیریم که: 1 - مراد از روز حج اکبر روز عید قربان است. 2 - تعبیر یوم الحج الاکبر براى اولین بار در مورد روز عید قربان سال نهم هجرت بکار رفته، و در سال بعد که حجةالوداع صورت گرفت باز این تعبیر تکرار گردیده است. لذا مى‏توان گفت همه ساله روز عید قربان، روز حج اکبر است. 3 - آنجا که حج اکبر بدون کلمه یوم آورده شود مراد حج در مقابل عمره است. طبرى در این زمینه پس از نقل نظرات مختلف پیرامون علت نامگذارى این روز به حج اکبر مى‏گوید: از این اقوال نزد من به صحت نزدیکتر، قول کسى است که مى‏گوید: حج اکبر به معناى حج و حج اصغر به معناى عمره است زیرا اعمال حج از اعمال عمره بیشتر است.70 4 - آنگونه که در برخى منابع آمده، روز عرفه در سالى که رسول خدا ص - حج گزاردند با روز جمعه مصادف بوده است و مؤلف کتاب الفقه الاسلامى و ادّلته تعبیر: «قد ثبت فى ا لصحیحین ان یوم عرفة، الذى وقف فیه النبى - ص - کان یوم جمعة» دارد.71 ولى اینکه مصادف شدن روز جمعه با عرفه در هر زمان، دلیل آن باشد که حج آن سال، حج اکبر است هیچگونه دلیل و مدرکى در روایات و منابع تاریخى براى آن ذکر نگردیده و به نظر مى‏رسد یک عقیده عوامانه است که با گذشت زمان بصورت یک امر مسلم درآمده است. صاحب تفسیر المنار در این زمینه مى‏گوید: در حجةالوداع، روز عرفه، روز جمعه بود و عوام هر زمان که وقوف در عرفات با روز جمعه مصادف شود آن سال را حج اکبر مى‏نامند.72 در لغت نامه دهخدا نیز آمده است: ظاهراً در نزد عوام چون عید اضحى با جمعه تصادف کند حج آن سال را حج اکبر گویند و ثواب این حج را بیشتر گمان برند.73 پاورقى‏ها: - 1 - توبه: 4 . 2 - قرطبى، ج 8 ، ص 69 . 3 - تفسیر قرطبى، ج 8 ، ص 70 . 4 - همان مدرک . 5 - تفسیر فخر رازى، ج 15 ، ص 221 . 6 - در المنثور ج 3 ، ص 213 . 7 - همان مدرک . 8 - همان مدرک . 9 - تفسیر فخر رازى، ج 15 ، ص 221 . 10 - مجمع‏البیان، ج 5 ، ص 5 . 11 - کشاف اصطلاحات الفنون، ج 1 ص 283 . و کذا فى جامع الرموز. 12 - وسائل ج 8 حدیث 14108 . (چاپ آل‏البیت) 13 - وسائل، ج 14، حدیث 19239 . 14 - مجمع‏البیان، ج 5 ، حدیث 5 ، تفسیرقرطبى ج 8 ص 70 . 15 - تفسیر قرطبى، ج 8 ، ص 70 . 16 - درالمنثور، ج 3، ص 212 . 17 - قرطبى، ج 8 ، ص 70 . 18 - احکام القرآن ابن عربى، ج 2 ، ص 453 . 19 - درالمنثور، ج 3 ، ص 211 . 20 - وافى، ج 14 حدیث 14318 . 21 - درالمنثور، ج 3، ص 211 . 22 - تفسیر قرطبى، ج 8، ص 69 . 23 - همان مدرک، ص 80 . - احکام القرآن ابن عربى، ج 2 ، ص 452 . - نورالثقلین، ج 2 ، ص 185 . 24 - احکام القرآن ج 2 ، ص 453 . 25 - وسائل، ج 14 ، حدیث 19230 : - وافى، ج 14 ، حدیث 14315 . 26 - وافى، ج 14 ، حدیث 14316 . 27 - توبه: 2 . 28 - وافى، ج 14 حدیث 14317 ، - نورالثقلین، ج 2 ، ص 185 . 29 - المنار، ج 10 ص 152 . 30 - تفسیر روح البیان، ج 3 ، ص 385 . 31 - تفسیر فخر رازى، ج 15 ، ص 221 . 32 - مجمع‏البیان، ج 5، ص 5 . 33 - درالمنثور، ج 3 ، ص 211 . 34 - همان مدرک . 35 - درالمنثور، ج 3 ، ص 211 . 36 - همان مدرک . 37 - احکام القرآن ابن عربى، ج 2 ، ص 449 . 38 - احکام القرآن ابن عربى، ج 2 ، ص 450 . 39 - تفسیر فخر رازى، ج 15 ، ص 221 . 40 - درالمنثور، ج 3 ، ص 211 . 41 - درالمنثور ج 3 ، ص 212 . 42 - فى ظلال القرآن ج 4 ، ص 136 . 43 - تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 521 . 44 - تفسیر مراغى، ج 10 ، ص 55 . 45 - المنار، ج 10 ، ص 153 . 46 - تفسیر طبرى، ج 6 ، ص 75 . 47 - تفسیر طبرى، ج 6 ، ص 53 . 48 - تفسیر طبرى، ج 6 ، ص 71 . 49 - تفسیر قرطبى، ج 8 ، ص 67 . 50 - احکام القرآن، ج 2 ، ص 453 . 51 - روحاء مکانى است بین مکه و مدینه که تا مدینه حدود 30 مایل فاصله دارد. 52 - نورالثقلین، ج 2 ، ص 178 . 53 - نورالثقلین، ج 2 ، ص 181 ، - تفسیر صافى، ج 2 ، ص 319 . 54 - نورالثقلین، ج 2 ، ص 179 . 55 - تفسیر قرطبى، ج 8 ، ص 68 . - احکام القرآن ابن عربى، ج 2 ، ص 454 . 56 - قرطبى، ج 8 ، ص 68 . 57 - المنار، ج 10 ، ص 158 . 58 - تفسیر المنار، ج 10 ، ص 155 . 59 - المنار، ج 10 ، ص 157 . 60 - همان مدرک ص 156 . 61 - تفسیر ابن کثیر، ج 2 ، ص 521 . 62 - همان مدرک ص 164 . 63 - المنار، ج 10 ، ص 162 . 64 - تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 522 . 65 - تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 522 . 66 - تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 522 . مسند احمد، ج 1 ، ص 150 . 67 - لغت‏نامه دهخدا ذیل کلمه حج‏اکبر ص 315 . 68 - تفسیر طبرى، ج 6 ، ص 76 . 69 - الفقه الاسلامى ادلّته ج 3 ، ص 213 . 70 - تفسیر المنار، ج 10 ، ص 160 . 71 - لغت‏نامه دهخدا ذیل کلمه حج‏اکبر ص 315 . 72 - تفسیرالمیزان، ج 9 ، ص 229 . 73 - تفسیر المیزان، ج 9 ، ص 230 .