حضرت عبدالعظیم علیه السلام و شهر رى در سفرنامه ها

گفته شده است: تاریخ راستین هر سرزمین را در سطر سطر صفحات جهانگردان واقع بین و یا در لابه لاى کلمات خاطرات و یادداشت هاى اشخاص و دولتمردان بى غرض بایست جست وجو کرد. البته باید در نظر داشت که این گونه نوشته ها, بخصوص سفرنامه ها از اطلاعات ناقص و داورى هاى ناروا خالى نیست و تنها پس از پژوهش و تطبیق منابع مختلف موجود با این آثار, مى توان اظهار نظر کرد. خلاصه آنکه باید آنها را از اسباب و مآخذ تحقیق به شمار آورد, نه از کتب مبتنى بر پژوهش.
اما یک نکته را نباید از نظر دور داشت و آن اینکه بدانیم حدیث دیگران در مورد اوضاع سیاسى ـ اجتماعى شهر و دیار ما چیست و آنها ما را چگونه مى بینند.
قدیم ترین سفرنامه به جامانده در مورد شهر رى از ابودلف است که در سال 341 نگارش یافته است. و البته قدیم ترین سفرنامه فرنگى نیز از آن کلاویخو است که در سال 1404م/ 806 ق از رى گذشته و در سفرنامه خود از آنجا سخن گفته است.
در این پژوهش بیش از دویست سفرنامه بررسى شد که از میان آنها تنها بیست و سه سفرنامه مطالب مفیدى درباره حضرت عبدالعظیم و شهر رى داشتند. و بقیه یا هیچ مطلبى نداشت یا مفید نبود و یا فرصت و امکان نقل از آنها دست نداد. البته بدیهى است که نگارنده به بسیارى از سفرنامه ها دسترسى نداشته و تتبع وى ناقص است.
این سفرنامه ها, بیش تر متعلق به فرنگیان است و معدودى هم از آنِ ایرانیان. فرنگیان در سفرنامه هاى خود بیش تر از آثار باستانى رى و عظمت و شکوه گذشته رى دادِ سخن داده اند. و البته گاهى هم نیم نگاهى به حضرت عبدالعظیم (ع) و چهره مذهبى رى انداخته اند.
ظاهراً تاکنون پژوهشى موازیِ این کار صورت نگرفته است, البته یک عنوان پایان نامه کارشناسى ارشد با عنوان (رى از دیدگاه سیاحان) تدوین شده که به نظر مى رسد کار شتابزده اى است. این پایان نامه در دفتر کتابخانه حضرت عبدالعظیم رؤیت شد.
این نوشتار در دو بخش عرضه مى شود: بخش اول, شامل سفرنامه هایى است که نگارنده دیده و دورنما و شمایى از مطالب آنها در اینجا آمده است. در بخش دوم تنها مشخصات کتابشناختى سفرنامه هاى دیگر آمده است. بعضى از سفرنامه هاى بخش دوم را نگارنده دیده اما فرصت و امکان استفاده از آنها را نیافته است. بعضى دیگر نیز از کتاب مأخذشناسى حضرت عبدالعظیم و شهر رى نقل شد.
شایان ذکر است که تفصیل این مقاله که شامل مطالب سفرنامه ها هم هست در مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت حضرت عبدا العظیم (ع) چاپ مى شود. البته در اینجا نشانى مطالب مندرج در سفرنامه ها در پاورقى ها آمده است.
1. سفرنامه ابودلف1 341ق/952م
سفرنامه ابودلف قدیم ترین سفرنامه اى است که درباره شهر رى مطالبى دارد. او در سال 341ق از رى دیدار کرده است. ابودلف مسجد جامع شهر و دژ محکمى که (رافع بن هرثمه) آن را بنا نموده و آن وقت ویران شده بوده را وصف مى کند.
همچنین تعجب خود را از زندان بزرگ و هولناکى که اطراف آن را دریاچه بسیار عمیقى قرار گرفته, ابراز مى دارد.
ابو دلف هوش مردم رى را مى ستاید و از جریش بن احمد دانشمند ثروتمند رى که یک هزار قریه ملک داشته یاد مى کند. نیز از آب هاى گوارا اما آلوده رى و پارچه هاى معروف آنجا و قریه اى به نام قصران که شامل کوههاى بسیار بلند است و مردم آنجا از فرستادن خراج براى شاه خوددارى مى کنند یاد مى کند.
2. سفرنامه کلاویخو2 1404م/806 ق
کلاویخو شاید قدیم ترین سیاح فرنگى است که از رى دیدار کرده است. او رئیس تشریفات سلطنتى اسپانیا و سفیر هانرى سوم, پادشاه کاستیل در اسپانیا است به هنگامى که وى به سفارت نزد تیمور مى رفت, در روز سه شنبه هشتم ژوئیه 1404 میلادى ـ مطابق با روزهاى آخر سال 806 هجرى ـ رى را دیده است. او درباره تهران مى نویسد:
تهران در ناحیه اى واقع است که به نام رى معروف است. این ناحیه فوق العاده پهناور و حاصلخیز است و در قلمرو حکومت داماد تیمور است.
کلاویخو درهنگام عبور از رى, بناهاى شهرى عظیم را مى بیند که متروک مانده و ویران گشته است. اما بسیارى از برج هاى آن هنوز هم برپاست و خرابه هاى چند مسجد هم در آن دیده مى شود. سپس مى گوید:
این آثار همان شهر رى است که در گذشته بزرگ ترین شهر همه آن منطقه بود. اما اکنون دیگر این شهر به کلى خالى از سکنه است.
3. سفرنامه شاردن3 1871به بعد
شاردن فرانسوى در زمان پادشاهى شاه عباس دوم و پسر و جانشینش شاه سلیمان سه بار به ایران سفر کرد و افزون بر دوازده سال در این کشور بسر برد.
او نیز مانند بعضى سیاحان دیگر, مبهوت عظمت رى باستان شده, آنجا را عظیم ترین شهرها, عروس جهان و باب الابواب زمین مى نامد و به تفصیل درباره تاریخ بنا و بانى این شهر و از شکوه و آبادانى و نیز خرابى این شهر در دوره هاى مختلف سخن مى گوید و در پایان مى نویسد:
شهر رى زادگاه دانشمندان بزرگى بوده, و طى قرون علماى بزرگى در دامان خود پرورده است که مایه افتخار و سرافرازى مشرق زمین بل جامعه بشرى است. و نیز آورده اند در دوران عظمت این شهر در مسجدهاى بزرگش پانصد چراغ فلزى از انواع مختلف تا بامداد روشن بوده, و در مساجد کوچک نیز صد شعله چراغ مى سوخته است.
4. سفرنامه اولیویه4 1796م
سفرنامه اولیویه یکى از متون مهم تاریخ ایران در مقطع حساس تغییر سلطنت آغا محمد خان قاجار به فتحعلى شاه است. اصل آن به زبان فرانسه و در شش جلد است. جلد سوم همین اثر مربوط به ایران است که محمد طاهر میرزا, پسر اسکندر میرزاى ولیعهد آن را به فارسى ترجمه کرده است.
اولیویه به دنبال خرابه هاى شهر (رى) یا (رایا) مى گردد وآنها را نمى یابد. او از محمد بن زکریا رازى نام مى برد که در قرن دهم میلادى در رى مى زیسته است.
نیز به گل و گیاه نیز علاقه مند است و چندین نوع از آنها را که در رى دیده مى چیند و باخود مى برد.
5. سفرنامه اصفهان و کاشان و قم و طهران5 1227 ق
میرزا صالح شیرازى به همراه سرگور اوزلى و هیأت همراه او در اوایل سال 1227ق از شیراز به اصفهان آمد و پس از آنجا به کاشان و قم و تهران رسید. او گزارش سفر و وضع شهرهاى مذکور را در رساله اى نوشت که بعدها سرگور اوزلى چکیده آن را در روزنامه سفر خود به انگلیسى مندرج ساخت. جناب ایرج افشار اصل این رساله را یافته و چاپ کرده است.
میرزا صالح در اینجا درباره بنا و بانى شهر رى و تعداد جمعیت و آثار باستانى آنجا سخن گفته است. او از شیخ نجم الدین دایه در مرصاد العباد نقل مى کند که (در فتنه چنگیزى از رى هفتصد هزار مردمان معتبر شهید شدند) و همین را در وصف آبادیِ ریِ قدیم کافى مى داند.
6. سفرنامه بارون فیودور کروف6 1834 ـ 1835م
فیو دورکروف بیش تر مبهوت عظمت گذشته شهر رى شده و با ناباورى آمار و ارقام خیابان ها و خانه ها و مساجد و حمام ها و مناره ها و کاروانسراهاى رى را ارایه مى دهد.
در پایان نیز داستان نقش باستانى در روى تخته سنگى در اطراف شهر رى را نقل مى کند که فتحعلى شاه آن را محو کرده و به جاى آن نقش خود را سوار بر اسب حکاکى کرده است!
7. خاطرات لیدى شیل7 1850م
خانم لیدى شیل, همسر وزیر مختار انگلیس در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه, در اکتبر 1850م در ایران بوده است, او بیش تر به آثار باستانى شهر رى از قبیل برج فخرالدوله, برج طغرل, حجاریهاى چشمه على و قلعه گبرى پرداخته است. البته در پایان نیم نگاهى هم به بارگاه شاه عبدالعظیم دوخته (که از نوادگان حضرت محمد(ص) و زیارتگاه مشهورى است که مورد توجه فراوان مردم تهران بوده و براى مجرمین نیز محل تحصّن شمرده مى شود).
8. روزنامه وقایع سفر کربلاى معلّی8 1272 ق/1855م
نویسنده که نامش معلوم نشده, از نزدیکان ناصرالدین شاه است که در 1272 ق نگارش یافته است. نویسنده, که مقصدش کربلا است, از تهران به سمت شاه عبدالعظیم به راه مى افتد, از سرِکوه شعاع گنبد مبارک را مى بیند و به عمر و دولت شاه دعا مى کند که چنین علامتى بنا کرده است. همچنین در وصف شهر رى, آنجا را قصبه اى با چهارصد خانوار مى داند, در جلگه و صحرایى که اطراف آن زراعت و آبادى و بعض قلعه جات است.
در وصف بارگاه حضرت عبدالعظیم (ع) هم مى نویسد:
زیاده از حد صفا و روح دارد که هر کس داخلِ آنجا مى شود فرحناک مى شود; خودِ گنبد هم طلا است, بهشت برین است.
9. سفرنامه عضدالملک به عتبات9 1283 ق/1866م
عضدالملک در زمان ناصرالدین شاه حامل خشت هاى طلاى اهدایى به عتبات عالیات است. در بین راه به آستانه مقدسه حضرت وارد مى شود. او در وصف آستانه عبدالعظیم مى نویسد:
آستانه مقدس حضرت عبدالعظیم (ع) مستغنى ازوصف است ; زیرا در جلالت قدر آن بزرگوار این یک بیان کافى است که (من زار عبدالعظیم برى کمن زار الحسین (علیه السلام) بکربلا). و همچنین آبادى آنجا از تعریف مستغنى است که از کثرت جمعیت و وفور نعمت و صفاى آب و لطافت هوا, از توجهات خاطر خطیر همایونى, بعد از عتبات عالیات, امروز از تمام بقاع بارونق تر است.
10. سفرنامه بنجامین10 1882 ـ 1885م
بنجامین سفیر امریکا در ایران (1882ـ1885م) نیز چون دیگر سیاحان فرنگى از رى باستان و جمعیت یک میلیونى آن در گذشته یاد مى کند. درادامه از برج طغرل سخن مى گوید و آن را آرامگاه خلیل سلطان, نواده تیمور لنگ و معشوقه اش شادالملوک مى داند. همچنین به گورستان زردشتیان یا همان قلعه گبرها اشاره مى کند.
در پایان مزارها و بقعه حضرت عبدالعظیم را (مورد احترام خاص شیعیان) مى داند و مى نویسد:
بزرگ ترین زیارتگاه هاى ایران بقعه حضرت امام رضا در مشهد است و بعد از مشهد معروف ترین زیارتگاهها شاه عبدالعظیم است که نزدیک پایتخت است و هرساله در حدود سیصد هزار نفر از مردم تهران به زیارت آنجا مى روند.
اغلب مردم تهران عادت دارند که روزهاى جمعه به زیارت شاه عبدالعظیم بروند. بقعه حضرت عبد العظیم داراى گنبدى طلایى است که از فواصل دور دست در زیر اشعه خورشید مى درخشد و چشم را خیره مى کند.
البته چنانکه مترجم نیز به درستى تذکر داده است, گویا بنجامین آستانه حضرت معصومه(س) را در قم از نظر انداخته است.
11. یک سال در میان ایرانیان11 1887 ـ 1888م
ادوارد براون در (یک سال در میان ایرانیان) برخلاف سیاحان دیگر, تنها به حضرت عبدالعظیم پرداخته است. او در این باره مى نویسد:
شاه عبدالعظیم یکى از اماکن متبرکه, و هم (بست) مى باشد. یعنى مقصرین اگر وارد آن مکان مقدس شوند از تعقیب مصون هستند.
سپس درباره انواع بست نشینى و اینکه بست نشینى تنها مخصوص جرم هاى سبک است نه جرایمى مثل قتل. این سیاح وقتى مى خواهد وارد حرم حضرت عبدالعظیم شود, مانعش مى شوند و جلوش را مى گیرند.
12. ایران و قضیه ایران12 1889م
لرد کرزن با همه طنز و کنایه هایى که نسبت به ایرانیان آورده, پاره اى اظهار نظرهاى منصفانه نیز دارد, از جمله در فصل آخر نوشته:
ایرانیان که قوم و مردمى ممتازند و در سرزمین خود از روزگاران بسیار دراز شهریارى و زبان و دین و آداب و شخصیت خاص به خود داشته اند, دلیل ندارد آزادى خویش را از دست بدهند و فرمان دولتى بیگانه را گردن نهند.
بارگاه شاه عبدالعظیم و ویرانه هاى رى براى لرد کرزن جالب توجه اند. کرزن علاقه زاید الوصف مردم ایران به امامزادگان را چنین تصویر کرده است:
هر شهر ایرانى اگر با داشتن بقعه امامزاده اى سرافراز و بنابراین محل زیارت و مورد علاقه مردم نباشد کارش لنگ خواهد بود. از این بابت, خوشبختانه تهران بقعه شاه عبدالعظیم را دارد.
کرزن زائران حضرت عبدالعظیم را در سال, سیصد هزار نفر مى داند. و از این که حضرت عبدالعظیم مورد توجه خاص زنان است احتمال داده که (دیرزمانى پیش از ظهور اسلام هم آن جا محل با حرمتى به شمار مى رفته و مزار بانویى از زمره مقدّسان بوده.)
کرزن سپس به تفصیل به بحث درباره خرابه هاى رى مى پردازد و آن را (قابل توجه تر از زیارتگاه) مى داند.
13. بیست سال در ایران13 1891 ـ 1910م
جان ویشارد, شهر رى را (به خاطر آثارى که از رى باستان دارد و دیگر به لحاظ اینکه زیارتگاه مسلمانان, مقبره شاه عبدالعظیم در آنجا است و نیز تنها برج خاموشى (دخمه) که در مرکز ایران در شش میلى جنوب تهران هنوز برپا ایستاده, از اهمیت ویژه اى برخوردار)مى داند.
از تهران تا شهر رى را با قطار (ماشین دودى) طى مى کند و مشاهدات خود را از درون قطار شرح مى دهد. تا به (مزار شاه عبدالعظیم, قبله گاه هزاران زائر مسلمان) مى رسد. در آنجا در باغ ییلاقى طبیب پاکنهادى میهمان مى شود. درپایان نیز به برج خاموش (قلعه گبرها) سرى مى زند و به شرح مشاهداتش مى پردازد.
14. تصویرهایى از ایران14 1892م
گرترودبل به تاریخ ایران از ورود آراییها وبناى شهر رى اشاره کرده و بسیار هنرمندانه و ادیبانه رى باستان و بخصوص قلعه گبرها و به تعبیر خودش (برج خاموشى) را به تصویر کشیده است. به بخشى از نوشتارش توجه کنید:
از دورترین قله هاى مقابل, برج خاموشى نمایان است, گویى درخششى طنزآمیز است که بیهودگى دوران شور و اشتیاق را به زندگان یادآورى مى کند. زیرا این برج نخستین منزل سفر توان فرساى مردگان است; در اینجا آنان پوشش گوشتین را به دور مى افکنند تا استخوانهایشان فارغ از بیم آلوده ساختن خاک در این عنصر مقدس بیارامد, و روانشان با گذشتن از هفت دروازه سیارات به آتش مقدس خورشید برسد.
برج سقف ندارد, و در داخل آن در ده یا دوازده پایى از لبه بالاى دیوار, سکویى گچى ساخته شده است که بدن مردگان را بر آن مى گذارند تا آفتاب و لاشخورها آنها را از میان ببرند.
و هنگام ترک قلعه گبرها یا (برج خاموشى) مى نویسد:
همچنان که مى تاختیم, باد همهمه گر و زمین بارور فریاد مى زدند: (زندگى! زندگى!) زندگى! بخشنده! باشکوه! پیرى از ما دورباد, مرگ دورباد; مرگ را بر فراز کوه هاى خشکش رها کرده بودیم تا ارزانى شهر ارواح و اعتقادات کهنه باشد. از آنِ ما است دشت پهناور و بیکران, از آنِ ما است زیبایى و تازگى صبحگاه, از آنِ ما است جوانى و شادى زندگى.
15. سفرنامه سرپرسى سایکس15 1893م
ژنرال سرپرسى سایکس از خرابه هاى رى در سه میلى تهران بازدید کرده و (جز دیوارهاى مخروب و بى ریخت و بدقواره) چیز دیگرى در آنجا مشاهده نکرده; البته به دنبال آن چنین استدراک مى کند: (ولى اگر در این خرابه ها حفارى نمایند اشیاى نفیس و آثار خوبى به دست خواهد آمد).
سایکس در آخر اشاره اى به طمع عمرِ سعد به حکومت رى مى کند و سه بیت از اشعار او در هنگامى که به امر یزید کمر به قتل امام حسین (ع) بسته بود, آورده است.
16. سفرنامه جکسن16 1903م
جکسن بیش تر به رى باستان و آثار تاریخى آن پرداخته و به تفصیل عبارات اصطخرى و ابن حوقل را از روزگار آبادانى شهر رى نقل کرده است. همچنین عبارات کرپورتر, سیاح انگلیسى در توصیف خرابه هاى شهر رى ـ که یک قرن پیش از جکسن به رى آمده ـ را نقل کرده است.
جکسن درباره حضرت عبدالعظیم به اشاره اى مى گذرد و مى نویسد:
براى ایرانیان, رى امروز یعنى محلى که کنار آستانه حضرت عبدالعظیم قرار گرفته است. سالانه هزاران نفر به زیارت حضرت عبدالعظیم مى روند که در حرم آن, ناصرالدین شاه فقید را در 1896 میلادى (1313 ق) به قتل رساندند.
در میان سفرنامه هایى که نگارنده تاکنون دیده, این سفرنامه بیش ترین مطالب را درباره رى باستان آورده است و از این نظر اهمیت دارد.
17. به سوى اصفهان17 1904م
سفرنامه پیر لوتى, رمان نویس فرانسوى, در سال 1904م منتشر شده است.
شعاع گنبد زرین و درخشان حضرت عبدالعظیم نویسنده را به یاد گنبد حضرت معصومه مى اندازد. در همین جا بست نشینى مقصران و بزهکاران و کشته شدن ناصرالدین شاه در حرم عبدالعظیم را یادآورى مى کند و از شهر رى مى گذرد.
18. ایران امروز18 1906 ـ 1907م
اوژن اوبن وزیر مختار دولت فرانسه در ایران در سالهاى 1906ـ 1907 م در ایران بوده است. او هنگامى که از تهران به سوى اصفهان مى رفته از (قلعه گبرى) که آن را (برج سکوت) نامیده, خرابه هاى رى باستان و (بى بى شهربانو) سخن گفته است.
آن گاه درباره حضرت عبدالعظیم مى نویسد:
در میان سبزى ها و درختانى که از آبهاى جارى از (توچال) سیراب مى شوند, مناره هاى کاشى پوش و گنبد طلایى (شاهزاده عبدالعظیم (ع)) مشاهده مى شود. این شخصیت مقدس از اعقاب امام حسن است. او هم مانند صدها سید دیگر, از دست شکنجه و آزارى که علیه اولاد على (علیه السلام) در سرزمین اعراب آغاز شده بود, به ایران گریخته…و براى خود پناه جسته و در همان جا نیز به قتل رسیده است.
19. سفرنامه اصفهان19 1332 ق/1913م
عبدالحسین کاشانى, ملک المورخین, در این سفرنامه که در سال 1332ق نوشته شده از تهران به سوى اصفهان حرکت مى کند و در میان راه ضریح حضرت عبدالعظیم را زیارت مى کند و به راهش ادامه مى دهد.
20. سفرنامه قم20 1335 ق
جنگل مولى یا سفرنامه قم شرح ماجراى سفر آیةاللّه العظمى سید احمد حسینى زنجانى در جوانى به قصد آستان بوسى حضرت معصومه(ص) است.
ایشان در میان راه در هنگام اقامت در تهران به زیارت شاه عبدالعظیم مى رود و مختصرى در فضایل عبدالعظیم و تاریخ حیات و ممات ایشان مى نگارد. دو روز بعد باز به زیارت آن حضرت و از آنجا به زیارت مزار شیخ صدوق مى رود و در اینجا جریان کشف جسد سالم ایشان در زمان فتحعلى شاه را به نقل از روضات الجنات و استادش آقا شیخ زین العابدین زنجانى نقل مى کند.
21. سفرنامه صفاء السلطنه نائینى21 1299 ـ 1300ش
صفاء السلطنه نائینى در سلخ شوال سال 1300 ق در زاویه مقدسه نماز صبح را به جا مى آورد و خدا را شکر مى کند که زنده مانده و یک بار دیگر به زیارت حضرت عبدالعظیم آمده است. آن گاه از عمارات عالیه که در زمان ناصرالدین شاه (شاه وقت) در آنجا بنا شده سخن مى گوید.
22. سفرنامه فرد ریچاردز22 1926م/1305ش
فرد ریچاردز تنها در چند سطر به توصیف بقایاى شهر رى که (وقتى پایتخت ماد قدیم بوده و زمانى یک میلیون جمعیت داشته) پرداخته است. او از روى تپه هاى خاکى بقایاى شهر رى, (گنبد طلایى زیارتگاه حضرت عبدالعظیم یا (شهر بست) را مى بیند, همان شهرى که ناصرالدین شاه در آن به قتل رسید و خونش را به گردن بهایى ها انداختند).
23. سفرنامه بلوشر23 1949م
بلوشر نیز چون اکثر سیّاحان فرنگى به رى نگاه باستان شناسانه دارد. او خود فاش مى کند که:
در ایام قدیم رسم براین بود که یکشنبه ها هیئت هاى سیاسى مقیم تهران گردش هاى سواره به شهر رى ترتیب مى دادند و در آنجا بین خرده ریزها به جست وجو مى پرداختند و به صورتى تصادفى به حفارى دست مى زدند. اما از آن هنگام که مظفرالدین شاه در سفر خود به پاریس پس از صرف ناهار لذیذى وعده امتیاز انحصارى حفارى را در سراسر ایران به فرانسوى ها داد, همیشه سفیر فرانسه بانگاه هاى متجسّس خود نگران بود که مبادا هیئت هاى سیاسى در گردش هاى روز یکشنبه خود به این حق انحصارى تخطى کند.
در زمان اقامت بلوشر, (اریش شمید) باستان شناس امریکایى با عده اى از همکارانش وارد تهران شده و در خرابه هاى رى به تفحّص و حفارى پرداخته اند.
بلوشر که خود در جریان این کاوشها بوده مى گوید:
تا هنگامى که من در تهران بودم و مى توانستم جریان حفارى را تعقیب کنم, فقط اشیایى از دوره اسلامى به دست آمد ـ هم سفال هاى بسیار زیبا و هم سکه هاى طلا به تعداد زیاد ـ به طورى که معماى محلّ واقعى شهررى در زمان اشکانیان همچنان ناگشوده ماند.
1. ایران در 1839 ـ 1840 م (1255ـ1256 هـ.ق): سفارت فوق العاده کنت دوسرسى
ترجمه: احسان اشراقى, چاپ اول, تهران, مرکز نشر دانشگاهى, 1362 ش, ص 150ـ153.
2. سفرنامه آرنولد آرتور, 1833 ـ 1902م
به زبان انگلیسى با عنوان: عبور از ایران با کاروان, چاپ لندن, 1877م, ج 1, ص 249 ـ 266 و 267 ـ 286.
3. سفرنامه ابن حوقل: ایران در (صورةالارض)
ابوالقاسم محمد بن حوقل (م 367 ق), ترجمه و توضیح: جعفر شعار, چاپ دوم, تهران, امیرکبیر, 1366 ش, ص 115 و 120ـ121
4. سفرنامه ادوارد بک هاوس, 1883م
با عنوان روزنامه اقامت سه ساله یک دیپلمات در ایران, چاپ لندن, 1864, ج 1, ص 246 ـ 275.
سه سفرنامه اخیر در فهرست توصیفى سفرنامه هاى انگلیسى موجود در کتابخانه ملى توصیف شده اند. البته باید همه این کتاب بررسى شود و موارد دیگر هم استخراج شود.
شایان ذکر است که علاوه بر این کتاب, فهرست توصیفى سفرنامه هاى فرانسوى و آلمانى هم در مجلداتى جداگانه چاپ شده که نگارنده فرصت وارسى آنها را نیافت.
5. سفرنامه اورسل
ارنست اورسل, ترجمه على اصغر سعیدى, چاپ اول, تهران, زوّار, 1353, ص 216ـ226.
6. سفرنامه اوژن فلاندن به ایران
اوژن فلاندن, ترجمه: حسین نورصادقى, چاپ اول, اصفهان, انتشارات چاپخانه روزنامه نقش جهان, 1324, ص 93ـ99.
7. سفرنامه پرایس, 1811م
جکسن در سفرنامه اش از این سفرنامه استفاده کرده است.
8. سفرنامه پولاک: ایران و ایرانیان
یاکوب ادوارد پولاک, ترجمه کیکاووس جهاندارى, چاپ دوم, تهران, خوارزمى, 1368, ص 60ـ61 و 324.
9. سفرنامه جیمز موریه, 1809م
خانم لیدى شیل در خاطرات خود از این سفرنامه استفاده کرده است.
10. سفرنامه حاجى پیرزاده
حاجى محمدعلى پیرزاده, به کوشش: حافظ فرمانفرمائیان, چاپ اول, تهران, انتشارات دانشگاه تهران, 1342, ج 1, ص 3ـ5.
11. سفرنامه راجر استونس
با عنوان کشور صوفى بزرگ, به زبان انگلیسى, چاپ لندن, 1962م, ص 30 ـ 31.
12. سفرنامه ژاک موریر
ترجمه از انگلیسى به فرانسوى, چاپ 1818م. مرحوم کریمان از این سفرنامه در رى باستان استفاده کرده است.
13. سفرنامه سدید السلطنه: التدقیق فى سیر الطریق
محمدعلى سدید السلطنه مینابى بندرعباسى, تصحیح و تحشیه: احمد اقتدارى, چاپ اول, تهران بهنشر, 1362, ص 177ـ179.
14. سفرنامه سر اوزلى, 1811 ـ 1812م
به زبان انگلیسى, چاپ 1823.
15. سفرنامه درو ویل
16. سفرنامه کرپورتر
سیاح انگلیسى در سالهاى 1817 ـ 1820م
مرحوم دکتر حسین کریمان از این سه سفرنامه در رى باستان استفاده کرده است. همچنین این کتاب از منابع لرد کرزن در ایران و قضیه ایران و جکسن در سفرنامه اش بوده است.
17. سفرنامه عتبات ناصرالدین شاه قاجار
ناصرالدین شاه قاجار, به کوشش: ایرج افشار, چاپ اول, تهران, فردوسى و عطار, 1363, ص 203ـ204.
18. سفرنامه ناصرالدین شاه
ناصرالدین شاه قاجار, به قلم: میرزا رضا کلهر, تهران, سنائى, 1355, ص 270.
19 . سفرنامه مادام کارلاسرنا
آدمها و آیینها در ایران, ترجمه على اصغر سعیدى, چاپ اول, تهران, زوار, 1362, ص 202ـ211.
20 . سفرى به دربار سلطان صاحبقران
هنیریش بروگش, ترجمه محمد کردبچه, چاپ اول, تهران, انتشارات اطلاعات, 1367, ج 1, ص 193ـ196.
21 . سه سفرنامه (هرات, مرو, مشهد)
قدرت اللّه روشنى (زعفرانلو), چاپ اول, تهران, انتشارات دانشگاه تهران, 1347, ص 69ـ71.
22. عراضة الاخوان (سفرنامه)
محمد على حبیب آبادى. بخش مربوط به قم این سفرنامه در میراث اسلامى ایران چاپ شده و بخش مربوط به حضرت عبدالعظیم (ع) آن به کوشش صادق برزگر در همین مجلد مجموعه مقالات کنگره حضرت عبدالعظیم (ع) (مقاله پنجم) چاپ شده است.
32. مردم و دیدنیهاى ایران: سفرنامه کارلاسرنا
کارلاسرنا, ترجمه غلام رضا سمیعى, چاپ اول, تهران, نشر نو, 1363 ش, ص 244ـ256.
این سفرنامه ترجمه دیگرى با این مشخصات هم دارد:
42. یادداشت دیدار تهران, پایتخت ایران
دکتر ج. پرکینز. نویسنده, این نوشتار را در قالب نامه اى براى انجمن شرقى امریکا ارائه کرده است. این نوشتار ظاهراً تاکنون چاپ نشده است و جکسن در سفرنامه اش از صفحه 58 دستنویس آن مطالبى در باب آثار باستانى رى نقل کرده است.
1. سفرنامه ابو دلف در ایران (در سال 341 هجرى), ابو دلف, ترجمه سید ابوالفضل طباطبائى, تعلیقات و تحقیقات: ولادیمیر مینورسکى, چاپ اول, تهران, زوّار, 1354, ص 72ـ76.
2. سفرنامه کلاویخو, کلاویخو, ترجمه مسعود رجب نیا, ویرایش دوم, چاپ دوم, تهران, علمى و فرهنگى, 1366, ص 176.
3. سفرنامه شوالیه شاردن, ترجمه اقبال یغمایى, چاپ اول, تهران, توس, 1372, ج2, ص516 ـ 518.
4. سفرنامه اولیویه: تاریخ اجتماعى ـ اقتصادى ایران در دوران آغازین عصر قاجاریه, اولیویه, تصحیح و حواشى: غلامرضا ورهرام, ترجمه محمد طاهر میرزا, چاپ اول, انتشارات اطلاعات, 1371, ص 104ـ105.
5. سفرنامه اصفهان و کاشان و قم و تهران, میرزا صالح شیرازى, به کوشش ایرج افشار, چاپ شده در میراث اسلامى ایران, به کوشش رسول جعفریان, قم, کتابخانه بزرگ آیةاللّه العظمى مرعشى, 1377, ج 7, ص 277 ـ 278.
6. سفرنامه بارون فیودور کروف, 1834ـ1835, بارون فیودور کروف, ترجمه اسکندر ذبیحان, چاپ اول, تهران, فکر روز, 1372, ص 214ـ216.
7. خاطرات لیدى شیل, ترجمه حسین ابو ترابیان, چاپ دوم, تهران, نشر نو, 1368, ص 123ـ 125.
8 .روزنامه وقایع کربلاى معلاّ, به کوشش شیخ على مختارى رضوان شهرى, چاپ شده در میراث اسلامى ایران, به کوشش رسول جعفریان, دفتر اول, قم کتابخانه آیة الله مرعشى, 1373, ص 74.
9. سفرنامه عضد الملک به عتبات, علیرضا عضد الملک, به کوشش حسن مرسلونده, تهران, مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگى, 1370, ص 25ـ26.
10. سفرنامه بنجامین, نخستین سفیر ایالات متحده امریکا در ایران, س ـ ج. و. بنجامین, ترجمه محمد حسین کردبچه, چاپ دوم, تهران, جاویدان, 1369, ص 52 ـ55. همین کتاب با مشخصات زیر هم ترجمه و چاپ شده است:
ایران و ایرانیان: خاطرات و سفر نامه ساموئل گرین ویلز بنجامین, ترجمه آوانس خان مساعد السلطنه, به اهتمام رحیم رضا زاده ملک, چاپ اول, تهران, گلبانگ, 1363.
11 . یک سال در میان ایرانیان, ادوارد براون, ترجمه ذبیح الله منصورى, چاپ دوم, دو جلد, تهران, کانون معرفت, 1344, ص 227 ـ 228.
12. ایران و قضیه ایران, جرج .ن. کرزن, ترجمه غلامعلى وحید مازندرانى, چاپ اول, تهران, علمى و فرهنگى, 1373, دو جلد, ج 1, ص 457ـ 465.
13. بیست سال در ایران, جان ویشارد, ترجمه على پیرنیا, چاپ اول, تهران, نوین, 1363, ص 114ـ 118.
14. تصویرهایى از ایران, گرترود بل, ترجمه بزرگمهر ریاحى, چاپ اول, تهران, خوارزمى, 1363, ص 24ـ 28.
15. سفرنامه ژنرال سر پرسى سایکس یا ده هزار میل در ایران, سر پرسى سایکس, ترجمه حسین سعادت نورى, چاپ اول, تهران, لوحه, 1363, ص 208.
16. سفرنامه جکسن, ایران در گذشته و حال, ابراهم و. ویلیام جکسن, ترجمه منوچهر امیرى و فریدون بدره اى, چاپ دوم, تهران, خوارزمى, 1357, ص 482ـ495.
17.سفرنامه به سوى اصفهان, پیر لوتى(1923م), ترجمه بدر الدین کتابى, مقدمه محمد مهریار, تهران, اقبال, 1372.
18. ایران امروز, اوژن اوبن, ترجمه و حواشى و توضیحات: على اصغر سعیدى, چاپ اول, تهران, کتاب فروشى زوّار, 1362, ص 270 ـ 271.
19. سفرنامه اصفهان, عبد الحسین کاشانى, ملک المورخین, به کوشش رسول جعفریان و عارف رمضان, چاپ شده در میراث اسلامى ایران, به کوشش رسول جعفریان, دفتر سوم, قم, کتابخانه عمومى آیة الله مرعشى, 1375, ص 25.
20. سفرنامه قم (از زنجان تا قم), آیةاللّه سید احمد شبیرى زنجانى, به کوشش سید جواد شبیرى, چاپ شده در میراث اسلامى ایران, به کوشش رسول جعفریان, قم, کتابخانه آیةاللّه مرعشى نجفى, 1377, دفتر نهم, ص 614 ـ 621.
21. سفرنامه صفاء السلطنه نایینى (تحفة الفقراء), میرزا على خان نائینى (صفاء السلطنه), به اهتمام محمد گلبن, تهران, انتشارات اطلاعات, 1366, ص 96ـ97.
22 .سفرنامه ریچاردز, فرد ریچاردز, ترجمه مهین دخت صبا, چاپ دوم, تهران, علمى فرهنگى, 1379, ص 347.
23. سفرنامه بلوشر, ویپرت فون بلوشر, ترجمه کیکاووس جهاندارى, چاپ دوم, تهران, خوارزمى, 1369, ص 241ـ243.