در باره سه رساله هندسی فارسی از مجموعه خطی شماره 772 کتابخانه ملی پاریس (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

مجموعۀ نسخه خطی شمارۀ 772 کتابخانۀ ملی پاریس حاوی رساله های متعدد علمی است که هر کدام از ارزش خاصی برخوردارند. از میان رساله های این مجموعه، ترجمۀ فارسی رسالۀ مایحتاج الیها الصناع من العمال الهندسیه یا کتاب النجاره  از بوزجانی و رسالۀ فی تداخل الشکال المتشابهه والمتوافقه از مؤلفی ناشناخته، مورد توجه پژوهشگران تاریخ علم دورۀ اسلامی بوده اند. به نظر می رسد تمامی رساله های این مجموعه به کتابت ابواسحاق بن عبداللّه کوبنانی یزدی و برخی نیز ترجمه یا تألیف او باشد. با توجه به آثار کوبنانی تاریخ فعالیت علمی او بین سال های 845 تا 886 هجری قمری تخمین زده می شود، با این حال آراء متعددی در بارۀ زمان نوشته شدن این مجموعه وجود دارد که در مقاله به آن ها اشاره شده است. اهمیت رساله های ریاضی این مجموعه از این نظر است که گزارشی از رسالات ریاضی فارسی تألیف شده یا ترجمه شده از عربی تا آن دوران به دست می دهد. در مقالۀ پیش رو محتوای سه رسالۀ هندسی فارسی از این مجموعه بررسی می شود که از لحاظ مطالعۀ تاریخ رساله های هندسی فارسی اهمیت دارد. سه رسالۀ متوالی با موضوع هندسه در این مجموعه وجود دارد که نحوۀ نگارش آنها به گونه ای است که مستقل به نظر می رسند. این سه رسالۀ پیاپی فاقد عنوان اند و در این مقاله با این عناوین معرفی می شوند: مختصر در علم مساحت (برگ های 65پ-69پ)؛ کتاب مساحت (برگ های 70پ-89پ)؛ رساله در اصلاح اهل مساحت (برگ های 90پ-100ر). متن مصَحَح رسالۀ اول با عنوان «مختصر در مساحت» ارائه شده است و دشواری های ریاضی او بیان شده است. تلاش نویسندگان برای پیدا کردن اصل یا نسخه ای مشابه «مختصر در مساحت» به نتیجه ای نرسید، اما در باره دو رسالۀ دیگر مشخص شد که آن ها با لب الحساب از علی بن یوسف، منازل السبعِ از بوزجانی، البدیع فی الحساب از کرجی و غنیه الحُساب فی علم الحساب از احمد بن ثبات همامی واسطی پیوندهایی دارند؛ لذا با بررسی  شباهت ها و تفاوت های این رسالات سعی شده تا نظریه ای درباره ارتباط میان آن ها و چگونگی راه یافتن آن ها به نسخه پاریس ارائه شود.