فلسفی شدن حقوق

یکی از مهم‏ترین شاخه‏های «فلسفه‏های مضاف» فلسفه حقوق است و از اهداف فلسفه حقوق این است که برای مفاهیم اساسی علم حقوق، پشتوانه نظری و فلسفی مهیا کند. نمونه چنین تلاشی در تاریخ تفکر عالم اسلام مسبوق به سابقه است. علم اصول فقه به نوعی تلاش در این عرصه است که نویسنده این مقاله آن‏را نشان داده است.
فلسفه در دوران باستان بر همه علوم پوشش داشت. حکمای یونان باستان، فلسفه را در یک تقسیم اصلی به فلسفه نظری و فلسفه عملی تقسیم می‏کردند. اما به تدریج علوم از فلسفه فاصله گرفتند. ولی در قرون اخیر بار دیگر فلسفه بر سر رشته‏های دیگر علوم سایه افکند و این امر به علت فزون‏طلبی فلسفه نبوده بلکه معلول نیازی بود که در دیگر بخش‏های علوم احساس می‏شد. جهان دانش در مغرب زمین، با تأثیرپذیری از عنوانی که هگل فیلسوف قرن نوزدهم آلمان برگزیده بود؛ یعنی «فلسفه حقوق» به تدریج فلسفه‏های مضاف را رواج داد. مثل فلسفه تاریخ، فلسفه هنر، فلسفه علم، فلسفه منطق و... . به هر حال فلسفه‏های مضاف مجموعه‏ای از تأملات عقلی است که در مورد یکی از رشته‏های دانش نظیر تاریخ یا هنر و یا حقوق ملحوظ نظر است. به تعبیر فنی سنتی، در فلسفه‏های مضاف تحلیل عقلانی حول مبادی تصدیقیه علوم صورت می‏گیرد. در عالم اسلام از همان قرون اولیه، دانشی تحت عنوان علم اصول فقه که می‏توان آن‏را فلسفه حقوق اسلامی نامید در دامن ادبیات اسلامی شکل گرفت. در سده‏های اخیر نحوه تعامل بین «اصالت» و «عصرگرایی» یکی از مهم‏ترین مسائلی است که احیاگران دینی به آن پرداخته‏اند. چالش بین عالمان اسلامی در مسائلی چون عقل و نقل (وحی) ـ مصلحت و نص ـ ثابت و متغیر ـ اجتهاد باز و اجتهاد بسته همه در گرو تبیین این تعامل است.
مجلدات سه‏گانه کتاب فلسفه حقوق استاد کاتوزیان پیامی ضعفی و حتی گاهی صریح دارد و آن این است که، برای توسعه دانش حقوق به جز گام برداشتن در حوزه فلسفه حقوق، راه و چاره‏ای وجود ندارد. و آن به این علت است که، حوزه اندیشه تفکر و تعقل را باید از حوزه اطلاعات و محفوظات که در جای خویش حتی می‏تواند از مقوله فضل باشد، کاملاً جدا دانست و دانش حقوق در مقوله نخستین جای دارد نه در دسته اخیر. دانش حقوق؛ تفکر، تأمل و تفقد است و بر اندیشه ورزی، استنتاج و به معنای جامع کلمه بر همان واژه سنتی «اجتهاد» استوار است. جهانی‏شدن حقوق، مدیون فلسفه حقوقی و فلسفی شدن حقوق است. اگر امروز اصول اساسی اعلامیه حقوق بشر جهانی‏شدن و مورد پذیرش خردمندان قرار گرفته، به خاطر عقلانیت و به کارگیری موازین عقلی است.
فلسفی شدن حقوق موجب می‏گردد که نظام تقنین با هنجارهای اجتماعی منطبق باشد، جامعه شناسان عامل هنجار را به رفتارهای انسان نسبت می‏دهند و مبنای هنجار را در نظم اجتماعی می‏دانند. آنان معتقدند که حقوق و قانون یکی از نظم‏های هنجاری موجود در جامعه است، که در کنار سایر هنجارها قرار می‏گیرد و از جهت مبنایی با آنها مشترک است. درحالی‏که بسیاری از حقوقدانان ـ که به صاحبان مکتب تحققی حقوق شناخته شده‏اند، هنجارهای حقوقی را از هنجارهای اجتماعی تفکیک می‏کنند.
برخی از مکتب‏های فقهی وجود داشته‏اند که بر تفکیک و عدم ارتباط میان شریعت ناهنجارهای اجتماعی اصرار ورزیده و سعی داشته‏اند که، الزام بی‏چون و چرای آن‏را با منشأهای الاهی توجیه کنند. از جمله اندیشه اشعریان که در تاریخ تفکر اسلامی، فقط به حوزه کلام محدود نمی‏شد، آثار عملی فکر آنان ریسمانی بود که بر تعقل و تفکر بشری در فهم احکام شریعت پیچیده می‏شد و او را از هر گونه چون و چرا در مساله شریعت باز می‏داشت.
معتزله به صراحت عقل را «شارع» دانستند. البته معتزله در این مقام به عنوان اندیشمندان مسلمان و مؤمنین به خداوند سخن می‏گفتند. از متکلمان معتزلی، مانند واصل بن عطا به عنوان بنیان‏گذار فرقه معتزله، نخستین کسی است که به صراحت یکی از منابع فقه را «عقل سلیم» دانسته است. پیروان مکتب اعتزال کلامی در تفقد به معتقدین به نگرش «تعلیل» یا به تعبیر روز به «فلسفه فقه» شناخته شدند.
ابن‏جنید اسکافی شخصیتی استثنایی در بین فقیهان امامیه است. وی در صراحت حجیت قیاسی و عمل به اجتهاد الرأی را مطرح می‏کرد و بر این عقیده بود که، تفکر امامیه با قیاس و رأی سازگار است، نخستین کسی که به فکر اخباری‏گری ساختار و تدوین بخشید محمدامین استرآبادی بود. او با تألیف کتاب الفوائد المدنیه که در 1031 ق در مکه معظمه به پایان رسانیده، نظریه‏های حوزه حلّه را که محقق کرکی از آن نحله بود، مورد انتقاد قرار داد و آنها را برگرفته و متأثر از اصول اهل سنت دانست. او معتقد است نهضت اخباری‏گری عکس‏العملی افراطی است نسبت به حرکت تمامیت گرای علمای جبل‏العامل و در رأس آنان محقق کرکی در دوران صفویه ایران. قانون مدنی ایران که حدود یک قرن پیش تنظیم شد و از همان روزهای نخستین جایگاه خود را، در جهان تقنین باز کرد و کماکان در کنار پیشرفته‏ترین قوانین بشری جهان عرض اندام می‏کند، راز بقا و استحکامش آن است که بر یک سلسله اصول و مبانی محکم مبتنی و از پشتوانه حکمت عملی برخوردارند.