تاریخ پژوهان

تاریخ پژوهان

تاریخ پژوهان 1386 شماره 10

مقالات

۱.

محمد بن اسحاق و انتساب به تشیع

نویسنده:

کلید واژه ها: سیره تاریخ‏نگارى ابن‏اسحاق مغازی مدینه و تشیع

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 970
یکى از مسائل مطرح در میان متون رجالى کهن، شیعى خواندن یا به تشیع منتسب کردن ابن‏اسحاق است. متقدمان و متأخران با تکیه بر شواهدى در برخى عبارت‏هاى او مدعى وجود گرایش شیعى در تفکر وى بوده‏اند. گروهایى نیز از این انتساب دفاع یا وجود آن را نفى کرده‏اند. پرسش اساسى آن است که چه عواملى در منتسب کردن ابن‏اسحاق به تشیع نقش داشته‏اند؟ مسلم است تفاوت‏هایى میان سبک و چگونگى کار برخى نویسندگان و از جمله ابن‏اسحاق با عالمان حدیثى مدینه در حال بروز بود که سبب شد پیشکسوتان از عملکرد و دستاوردهاى علمى نسل جدید نگران و ناراضى بوده و به گونه‏هاى مختلف بکوشند تا مانع رشد سبک و شیوه کار آن‏ها در حوزه خود باشند. از این رو احتمال مى‏رود که آن‏ها با اتهامات یا انتساب‏هایى سعى در حفظ اوضاع به نفع خود داشته باشند. با چنین رویکردى مى‏توان زمینه و علت انتساب‏هاى متعدد به ابن‏اسحاق را در فضایى که در مدینه در مورد او به وجود آمده بود و نیز در شیوه کار وى جست‏وجو کرد. بررسى صحت این انتساب، هم از طریق عملکرد و هم آثار فرد امکان‏پذیر است. به نظر مى‏رسد مصداق‏هاى بروز اتهامات و نسبت‏هایى از این دست به سبب وجود برخى روایاتى است که دیگران نقل آن را نمى‏پسندیدند یا جسارت نقل آن را نداشتند. از این رو لازم است که مکان و جو عصر زندگى علمى ابن‏اسحاق در کنار آثار او بررسى شود تا پاسخ این مسئله روشن شود که آیا شیوه کار وى مسبب بسیارى از اتهامات بوده است یا نه؟
۲.

روش‏شناسى تدوین سیره امامان در بحارالأنوار

کلید واژه ها: تاریخ‏نگارى سیره‏نگارى سیره امامان محمدباقر مجلسى و بحارالأ نوار

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 497
کتاب بحارالأنوار یکى از کتاب‏هاى مشهور روایى و از تألیفات محمدباقر مجلسى (م1111ق) است که نویسنده به مناسبت مباحث مورد نظر و بر اساس اهدافى که در پى آن بوده، به ذکر روایات مربوط به سیره امامان علیهم‏السلام بر پایه منابع پیشین پرداخته است. مجلسى در این کتاب تلاش کرده تا کلیه روایات مربوطه را از منابع موجود و در دست‏رس خود گرد آورد. بر اساس شواهد موجود در کتاب، او تنها به نقل روایات بسنده نکرده و از عنصر نقد و تحلیل در تکمیل مطالب بهره برده است. هم‏چنین شیوه پردازش روایات و دسته‏بندى و چینش آن‏ها از ویژگى‏هاى این کتاب است. مزایاى فوق موجب شده که بخش سیره ائمه بحارالأ نوار از منابع قابل توجه در این موضوع باشد.
۳.

تاریخ‏نگارى شیعیان در سده‏هاى نخستین

کلید واژه ها: تاریخ تاریخ‏نگارى شیعیان اخبارى و جلودى

حوزه های تخصصی:
  1. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تاریخ اسلام و سیره کلیات کلیات و فلسفه‌ تاریخ
  2. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تاریخ اسلام و سیره تاریخ و سیره شناسی تاریخ تشیع
تعداد بازدید : 510
چکیده در نوشته حاضر، روند و جریان تاریخ نگارى شیعیان در سده‏هاى نخستین بررسى شده است. طرح دو دیدگاه در باره جهت‏گیرى مذهبى گزارش‏هاى موجود در مصادر تاریخى اهل‏سنت، و نیز بررسى واژه‏ها و اصطلاحات تاریخ‏نگارى در کتاب‏هاى فهرست شیعه، به‏ویژه رجال نجاشى، و هم‏چنین تجزیه و تحلیل نوشته‏هاى تاریخى شیعیان، از جمله مباحث این نوشته است. نتیجه این پژوهش آن است که شیعیان به تاریخ‏نگارى (به‏ویژه حوزه‏ها و محورهایى، مانند غیبت امام دوازدهم که دیگر فرقه‏ها به آن کمتر توجه داشته) اهمیت داده‏اند. البته از آن‏جا که به صاحبان قدرت، اعتماد نداشته به روند تاریخ‏نگارى عمومى و تاریخ خلافت، رغبت چندانى نشان نداده‏اند. در ادامه، شیوه و سبک تاریخ‏نگارى «جلودى» یکى از مورخان پرتألیف، اما گمنام شیعه بررسى شده است.
۴.

تاریخ‏نگارى فقها و متکلمان شیعى در دوره آل بویه

نویسنده:

کلید واژه ها: شیعه تاریخ‏نگارى آل‏بویه متکلمان و فقها

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 496
فضاى فرهنگى ـ مذهبى بغداد در سده چهارم هجرى، به‏ویژه در دوره آل‏بویه که زمینه را براى تشکیل جلسات مجادله و مناظره کلامى میان فرقه‏ها و مکاتب مختلف مذهبى فراهم کرده بود، شیعیان را به‏طور جدى وارد منازعه‏هاى فرقه‏اى نمود. در این دوره علاوه برگسترش استدلال‏هاى عقلى و کلامى، رویکرد عالمان شیعى به تاریخ‏نگارى براى استدلال به گزاره‏هاى تاریخى، از جمله رخ‏دادهایى که با اعتقادات شیعه ارتباط داشت، گسترش فراوانى یافت، به گونه‏اى که در این دوره، کمتر فقیه و متکلمى مى‏شناسیم که یک یا چند اثر تاریخى ننوشته باشد. از جمله موضوعاتى که در این دوره مورد مناقشه مخالفان شیعه قرار مى‏گرفت، مسئله امامت و اثبات نصّ بر آن و حقانیت ایشان در برابر خلفا و نیز غیبت امام مهدى(عج) بود که به تازگى رخ داده و شیعیان را دچار حیرت و سردرگمى کرده بود. عالمان شیعى (فقها و متکلمان) در این دوره با رویکرد به تاریخ و تمسک به گزاره‏هاى آن، درصدد پاسخ به شبهه‏هاى وارده در زمینه‏هاى فوق بر آمده و در این راستا کتاب‏هاى تاریخى ـ کلامى بسیارى نوشتند. گونه‏هاى مختلف تاریخ‏نگارى‏هاى باقى مانده از عالمان شیعى این دوره عبارت‏اند از کتاب‏هاى دلایل، الغیبه، الردیه و تک‏نگارى‏هایى که در موضوعات مورد مناقشه چون حدیث غدیر، جنگ جمل، ایمان ابى‏طالب و موارد مشابه دیگر نوشته شد. بررسى ویژگى‏هاى تاریخ‏نگارى این دسته از آثار و معرفى گونه‏هاى مختلف آن، محور اصلى این مقاله است که در پى خواهد آمد.
۵.

دیدگاه تاریخى راوندیان

نویسنده:

کلید واژه ها: ابوالرضا راوندى قطب راوندى راوند تاریخ شیعه و الخرائج و الجرائح

حوزه های تخصصی:
  1. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تاریخ اسلام و سیره کلیات کلیات و فلسفه‌ تاریخ
  2. حوزه‌های تخصصی علوم اسلامی تاریخ اسلام و سیره کلیات شخصیت ها
تعداد بازدید : 877
ابوالرضا راوندى و قطب راوندى، دو عالم شیعى قرن ششم هجرى، در زمینه‏هاى مختلفى از علوم اسلامى، از جمله نگارش تاریخ، سهیم بوده‏اند. البته شهرت این دو عالم بیشتر در فقه و حدیث است و به این دو جنبه شناخته مى‏شوند. با توجه به جایگاه آنان در میان علماى شیعه و نیز با عنایت به محل سکونت ایشان (مناطق رى و کاشان) لازم است دیدگاه‏هاى آنان در زمینه تاریخ‏نگارى تشیع بررسى شود. در این میان، هدف عمده، پرداختن به اثر مشهور قطب راوندى، کتاب الخرائج و الجرائح است.
۶.

گذرى بر منابع تاریخى عصر قطب شاهیان

کلید واژه ها: تاریخ‏نگارى قطب شاهیان هند و گورکانیان

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 300
در سال 918ق و در آستانه زوال حکومت بهمنیان در دکن، سلطان قلى قطب شاه که از بازماندگان قراقویونلوها و از امراى حکومت بهمنى بود، تأسیس حکومت قطب شاهیان را در گلکنده اعلام کرد. سلطان‏قلى و جانشینانش حدود دو قرن به عنوان حکومتى محلى و نسبتا مقتدر در دکن فرمانروایى کردند. مذهب رسمى این حکومت از همان ابتدا مذهب شیعه بود و مراسم مذهبى در طول دوران حکومت آنان در حیدرآباد و گلکنده به شکل گسترده‏اى برگزار مى‏شد. در این دوره به علت حضور فراوان علما و ادباى فارسى زبان در هند و حمایت بى‏دریغ قطب شاهیان از آنان، زبان و ادبیات فارسى در این منطقه، بسیار گسترش یافت و تقریبا تمام منابع تاریخى این دوره به زبان فارسى نوشته شد. در این مقاله، منابع تاریخى حکومت قطب شاهیان در سه قسمت: منابع دودمانى خاندان قطب شاهى، منابعى دودمانى گورکانیان و تاریخ‏هاى عمومى هند بررسى شده است. منابعى چون تاریخ سلطان محمد قطب شاه از نویسنده‏اى ناشناس، حدیقة‏السلاطین خواجه نظام‏الدین احمد بن عبداللّه‏ ساعدى نیشابورى، تاریخ فرشته از هندوشاه، لب‏التواریخ هند و چند منبع دیگر از مهم‏ترین منابع تاریخ قطب شاهیان معرفى شده است.
۷.

بررسى دو اثر تاریخ‏نگارى شیخ صدوق (ره)

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 815
باکنکاش در کتاب‏شناسى‏هاى مربوط به قرون اولیه تشیع در مى‏یابیم که برخلاف دوره‏هاى متأخر، تاریخ‏نگارى از جایگاه مناسبى برخوردار بوده است. به عنوان مثال مى‏توان حجم کتاب‏هاى تاریخى دانشمندان شیعى در کتاب‏هایى همچون رجال‏نجاشى و فهرست شیخ طوسى را شاهد آورد. در این میان نام شخصیت‏هایى، هم‏چون شیخ صدوق(حدود 305-381ق) مشاهده مى‏شود که حجم فراوانى از نوشته‏هاى خود را به ساحت‏هاى مختلف تاریخ‏نگارى اختصاص داده، گرچه بخش بسیارى از این نوشته‏ها مفقود شده است. با بررسى کتاب‏هاى به‏جا مانده از شیخ صدوق، هم‏چون دو کتاب ارزش‏مند عیون اخبار الرضا علیه‏السلام و کمال الدین و تمام النعمه و غور در محتوا و اسناد آن‏ها مى‏توان آگاهى‏هاى فراوانى از نوع تاریخ‏نگارى و مطالب مورد توجه او و نیز کیفیت اسناد و منابع این نوشته‏ها به‏دست آورد، هم‏چنان‏که مى‏توان به رغم عظمت شخصیت شیخ صدوق، نکته‏هاى نقدپذیرى را در نوشته‏هاى او رصد کرد. نکته اخیر از آن رو قابل تأمل است که در برخى از نوشته‏هاى شیخ صدوق با نوعى نگرش فراتاریخى نسبت به تاریخ ائمه علیهم‏السلام رو به‏رو مى‏شویم که ممکن است از جنبه‏هاى مختلف کلامى، علمى و تاریخى قابل نقد و بررسى باشد که این بررسى در نوشته‏هاى پسینیان کمتر مورد توجه قرار گرفته است. اهمیت این نکته هنگامى دو چندان مى‏شود که دریابیم نوشته‏هایى از این دست در کنار آثار بزرگان دیگر، هم‏چون کلینى و صفارقمى طى قرون متمادى به عنوان دست‏مایه‏هایى براى برخى از مبانى کلامى امامیه تلقى شده است که احیانا آن‏ها را به‏صورت نقدناپذیر تلقى مى‏نمایند.