دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران

حکومت آل بویه در 322 هـ پس از تصرف شیراز به دست على بن بویه فرزند ارشد بویه، اعلان موجودیت کرد. فرزندان بویه توانستند به سرعت، متصرفات خویش راگسترش داده و تسلط خود را بر ایران و عراق تحکیم بخشند. از آنجایى که خاندان بویه داراى مذهب شیعه بودند، منشأ تحولات عظیمى در راستاى اهداف شیعه شدند. علاقهء پادشاهان بویهى به فرهنگ و ادب موجب شد تا آنان اقدامات شایسته اى از جمله, حمایت از شاعران و دانشمندان و انتخاب برترین نویسندگان براى تصدى پستهاى حکومتى از خود نشان دهند. وزیران آل بویه نیز که خود از برجسته ترین شخصیت هاى ادبى زمان به شمار مى آمدند، توانستند با تلاشهاى خود، نثر عربى را متحول ساخته و به نقطهء اوج شکوفایى برسانند. آنان با تشکیل مجالس ادبى و علمى و نیز با تشویق و حمایت از شاعران و گردآورى آنها درکاخ هاى خود، جانى دوباره به کالبد شعر عربى بخشیده و موجب رونق و نشاط هر چه بیشتر آن شدند.

نقش قرآن در شعر دورهء اموى و عباسى نقشى مفهومى و غیر مستقیم است و اقتباس هاى ظاهرى در شعر دورهء اموى که سمبل حاکمیت تعصب عربى است فقط در موارد نادرى در جهت اندیشه هاى سیاسى به کار رفته است. در زمینهء نثر برخلاف شعر متون، کاملأ دینى و یا تحت تأثیر مستقیم پیام هاى دینى است. در دیوان شاعران مهم دورهء عباسى همچون شریف رضى و متنبى اقتباس قرآنى حضور ندارد، ولى شعر دورهء سقوط شعرى است که آیات قرآن در میان ابیات آن مشهود است و شعراى گمنام و مشهور در این امر مشترکند. مطمئنا یکى از علل این پدیده وجود حاکمیت هاى دینى است که بیشتر به ظواهر دینى مقید بوده اند. ابن معتوق یکى از شعراى شیعى قرن یازدهم هجرى است. وى تصاویر مختلفى از آیات قرآن را چه به صورت مستقیم و چه به صورت مضمونى در شعر خود به نمایش گذاشته أست. او اکثر آیات نازل شده در شأن اهل بیت را در مدح ممدوح خود به کارگرفته است.

موسیقى، یکى از اسباب و علل مقبولیت شعر نزد خواننده و شنونده است. این پدیده در شعر جهانى، که در بیشتر زبان هاى دنیا شناخته شده، به چشم مى خورد. هر شعرى، به عنوان یک پدیده ى جهانى و در عین حال ملى و محلى، میزان توفیق و ماندگاریش بستگى به میزان بهره مندى آن از موسیقى دارد. موسیقى شعر، داراى دامنه ى پهناورى است. وزن و منشاء آن در میان ملل مختلف ممکن است سرچشمه هاى گوناگون داشته باشد، چنانکه در شعر عرب مى توان آنرا به آهنگ پاى شتران که در صحرا گام مى زنند نسبت داد اگر چه شاعران عرب غالبآ استفاده از شکل تفعیله را اختیار نموده و در مواردى اندک میان شکل سنتى و نوین آن تلفیق ایجاد نموده اند ولى از توانایى هاى موسیقى سنتى نیز بهره مند برده اند. این پدیده، در شعر فلسطین هم قابل ملاحظه بوده و شاعران به خود اجازه داده اند از آزادى ساختار موسیقى برخوردار باشند. خواننده ى قصاید سمیح القاسم بعنوان یکى از شعراى فلسطینى، با اندکى ذوق و معلومات قادر به تشخیص موسیقى بیرونى و درونى آنها خواهد بود.

نعت در اصل براى توضیح و تخصیص منعوت مى آید، ولى گاهى از غرض اصلى خود خارج شده و مجازآ در اغراضى چون مدح و ثنا، ذم و نکوهش، ترحم، تعمیم، ابهام، تفصیل، بیان حقیقت و ماهیت موصوف، کشف و تأکید بکار مى رود. نگارنده در این مقاله، کوشیده است با استفاده از منابم معتبر نحوى و بلاغى، اغراض مجازى و بلاغى نعت رامورد بررسى قرار دهد.

شعر فتوح در صدر اسلام از اهیمت ویژه اى برخوردار است. مطالعه در این زمینه به تدوین مقالات وکتابهاى پرحجمى نیاز دارد. زیرا این شعارکه بیشتر در جنگهاى قادسیه، یرموک، نهاوند و غیره سروده شده از خصائص و امتیازاتى برخوردار است که نبردهاى سخت و جانکاهى را در راه دین خدا و اقامه توحید بیان مىکند و علاوه بر آنکه حماسه و شور و غیرت دینى مسلمانها را در این جنگها نمایان مى سازد، تأثیر تعالیم عالى اسلام را هم در این اشعار آشکار مى سازد و از طرف دیگر در شعر فتوح مرثیه هاى جانگدازى را مشاهده مىکنیم که با مراثى ادب عربى دوره هاى دیگر از لحاظ اخلاص عمل و ایمان به پیغمبر و کتاب خدا بکلى متفاوت اسث و از حیث سبک هم این سروده ها بیشتر داراى رنگ عامیانه همراه با مفاخره است و از فصاحت و شیوایى شعر شاعرانى که با فراغت خاطر، تأمل و اندیشه کافى اشعار استوار و محکمى مى سرایند بهره کافى ندارند.

ابوالفرج ببغاء، شاعر و کاتب دربار سیف الدوله حمدانی است. او در اشعار خویش ضمن وفاداری به سبک کهن عرب به نوآوری نیز گرایش داشت. با این همه شهرت ببغاء نه به شعر، که به نثر اوست. او که شیوه خویش را ترسل می داند، به اطناب و تکرار بیش از ایجاز نایت دارد، پیوسته ذخایر غنی زبان عربی را در پی مترادفات می جوید و الفاظی که بر می گزیند غالبا ساده و برازنده اند. وی در رسائل خود نثری روان، شفاف را با عباراتی کامل از برای معانی زیبا، پر تاثیر و دلربا در آمیخته است. چندانکه نثر وی نمونه بازری از نثر سده چهارم هجری به شمار می اید. از این رو در این پژوهش بر آن شدیم تا به معرفی زندگی و آثار ادبی وی بپردازیم.

ساختار قصیدهء عربى، به همانگونه که برد، ساختارى شد ماندگار. اما باگذشت زمان، پاره اى از ویژگیهاى آن به چالش کشیده شد. بویژه پدیدار شدن گونه اى دیگر از قالب هاى شعرى که در مرز شعر عامیانه و فصیح قرار داشت و پرتنوع بود و ایقاعى بس خوش داشت، با ظرفیت شگفت برانگیزى براى طرح عواطف غرامى و وصف زیبایى هاى طبیعى، در مقابل سبک دیرپاى قصیده قامت برافراشت، ولى آنچه در دورهء معاصر رخ داد ضلع سوم این مثلث تغییر را کامل ساخت- تغییرى که مى رود تا ویژگیهاى درونى و بیرونى فخیم ترین و کهن ترین قالب شعرى عرب را بستر تجربه هاى بیانى متفاوت و نو ترى سازد.