پژوهشنامه تاریخ

تاریخ نویسی در ایران تقریباً تا یک قرن و نیم پیش و تا قبل از آشنایی ایرانیان با فرهنگ و تمدن جدید غرب تقریباً بر یک روال قرار داشت. هر چند هر از گاهی مورخی مانند بیهقی و دیگران از نظر واقعه یابی و واقع بینی روش نقد علمی درست تری به کار بردند اما بیشتر مورخان براساس سنت قبلی به واقعه نویسی به روایت مورخان قبلی پرداختن به هر حال شاید بتوان این گونه تصور نمود که یا سنت تاریخ نویسی بر همان روال بوده و یا از راه مصلحت اندیشی و ترسو ناایمنی های اجتماعی و یا از جهت عدم درک معنی وقایع و رویدادها از ذکر برخی رخدادها و درک آنها چشم می پوشیدند. از قرن سیزدهم هجری به تدریج جریان تازه ای در فن تاریخ نگاری نمایان شد که تا زمان حاضر ادامه یافت. از ابتدای قاجار جریان تازه ای در تاریخ نگاری به وجود آمد که یکی از مظاهر برخورد ایران با تمدن غرب بود. در این پژوهش تلاش می گردد که شیوه تاریخ نگاری دو نفر از مورخان دوره معاصر حسن پیرنیا و عباس اقبال مورد مقایسه قرار گیرد علت این مقایسه آن است که برخی حسن پیرنیا را که ناسیونالیستی محافظه کار بود بعنوان یکی از متقدمین شیوه های نوین تاریخنگاری محسوب دارند در حالیکه واقعاً اینچنین نیست با اینکه پیرنیا با تدوین تاریخ ایران باستان قدم بزرگی را برداشت اما به جهت گسترش بینش تاریخی و نظریه پردازی در زمینه تاریخ گامی برنداشته است و به نظر می-رسد مرحوم عباس اقبال از این نظر گامهای موثرتری برداشته است.

در تاریخ روابط ایران با روسیه شوروی موضوع امتیاز نفت شمال از جایگاه ویژه ای برخوردار است. هنگامی که پنج استان شمالی ایران از قرارداد دارسی مستثنی شد و انگلیسی ها امتیاز نفت جنوب را بدون هیچ مشکلی بدست آوردند، از آن زمان روسیه و بعد شوروی نیز در تلاش برای بدست آوردن امتیازات مشابهی در ایران بوده است. بعد از اشغال ایران در جریان جنگ جهانی دوم بوسیله متفقین شوروی درصدد کسب امتیاز نفت شمال برآمد . اما با تصویب مجلس شورای ملی ایران مبنی بر عدم واگذاری هرگونه امتیاز نفتی، شوروی ها،در این هدف ناکام ماندند هرچند مشکلاتی در اوضاع داخلی ایران ایجاد کردند. موضوع درخواست امتیاز نفت شمال به کشمکش بزرگ در روابط ایران و شوروی تبدیل شد. شوروی هرگز راضی نمی شد کشورهای قدرتمند غربی چون آمریکا و انگلستان به بهانه استخراج نفت به مرزهای این کشور نزدیک شوند. دست یابی به نفت شمال ایران قدرت اقتصادی شوروی در بازارهای بین المللی و در رقابت با رقبای غربی را افزایش می داد. ایران نیز با امتیاز نفت شمال، اهداف خاص خودش را دنبال می کرد. دولت ایران که معمولا تحت فشار روسیه و انگلستان بود. دروهله اول سعی می کرد با پیشنهاد واگذاری امتیازنفت شمال به شرکتهای آمریکایی ضمن کاستن از مشکلات اقتصادی خود، از فشار شوروی و انگلستان نیز رهایی یابد. ضمن اینکه کشاندن پای قدرت سوم به ایران می توانست شرایط را برای ایران در رقابتهای بین المللی تعدیل نماید. در نتیجه علیرغم تمایل به واگذاری امتیاز نفت شمال به شرکتهای آمریکایی و انگلیسی، با درخواست شوروی مخالفت نمود.

به گواهی تاریخ ،پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام ، جمعیتى درسقیفه بنى ساعده جمع شده تا درباره انتخاب خلیفه تصمیم گیری کنند. پس از کشمکش هاى فراوان در این اجتماع ، ابوبکر به عنوان خلیفه برگزیده شد. وی پس از دوسال و چند ماه خلافت، به هنگام مرگ ، عمر را به خلافت برگزید، عمر نیز به هنگام درگذشت ، شورایی شش نفره برای انتخاب خلیفه پس از خود برگزید. در اینجا به نظر می رسد انتخاب خلیفه توسط عده ای از مردم ، انتصاب توسط خلیفه قبلی و انتخاب توسط شورا و اوصافی همچون قریشی بودن، مهاجری بودن و مسن تر بودن خلیفه به عنوان آراء و مبانی نظری برای مشروعیت خلفای نخستین ،توسط ایشان و بخش قابل توجهی از مسلمانان پذیرفته شده بود.و در تمام این دوران، امام علی و یاران ایشان مبنای نظری دیگری درباره نحوه تعیین خلیفه و اوصاف وی داشتند. در این مقاله سعی شده، به این سوال پاسخ داده شود که سه خلیفه نخست از کدامین منبع، مشروعیت خود و یکدیگر را اخذ نموده و آراء آنها در انتخاب یکدیگر به خلافت چه بوده است؟ و آیا خود به مبانی خویش ملتزم بوده اند یا خیر؟ به نظر می رسد، آراء خلفای سه گانه برای انتخاب جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله ، با مبانی اسلام اصیل تفاوت داشته و این اختلاف ظاهرا سیاسی با خاندان اهل بیت علیهم السلام ریشه در اختلافات بنیادین اعتقادی داشته است .

چالش های نظم سیاسی کهن با نظم جدید در آستانه ی قرن نوزدهم و بحران های نشأت گرفته از آن، نخبگان سیاسی و روشنفکران ایرانی را متوجه ضرورت تأمل در این باره و چاره اندیشی برای خروج از وضع موجود نمود. در عالمِ اندیشگی راه ها و راهکارهایی بی شمار برای خروج از این وضع پیشنهاد گردید، در ساحت عملی نیز به همان ترتیب. در این میان خواستِ تعدیل قدرت یکی از راهکارهای عمده ی نخبگان برای کارآمد نمودن نظم کهن و آماده سازی آن برای مواجهه با نظم نوین بود. نخبگان قاجاری در عصر پیشا مشروطه تلاش های اصلاح طلبانه ی کلان و عمده ای را برای تعدیل قدرتِ سیاسی حاکم انجام دادند. عباس میرزا پیشگام این اقدامات بود و قائم مقام فراهانی قوام بخش این کوشندگی ها به شمار میرفت. در این بین، میرزا تقی خان فراهانی امیر کبیر ، نماینده ی اصلی و شاخص آرمان تعدیل قدرت بود. هرچند تلاش های این سه نفر در نهایت منجر به نهادینه شدن تعدیل قدرت در ساختار حاکمیت نشد ، اما راهی که باز نمودند بعدها توسط رهروان آنان پیموده شد و در نتیجه ی آن ، انقلاب مشروطه به وقوع پیوست. این مقاله به خواستِ این سه نفر در جهت نیل به تعدیل قدرت در کارکرد سیاسی آنان در دوران پیشا مشروطه و دلایل ناکامی شان می پردازد.

مجموعه هزار قضاوت یا مادیان هزار دادستان (Mādayān ī hazār dādestān)، یکی از مهم ترین منابع تاریخ اجتماعی ایران ساسانی است که موارد ارزشمندی از وضعیّت قانونی و اجتماعی بردگان را ارئه می دهد.احکام موجود نشان می دهد که این مجموعه برای حقوقدانان نوشته شده است و برای اصطلاحات حقوقی و پیچیده آن توضیحی ندارد. امّا اطلاعات مهم و بی نظیری را از جامعه مدنی دوره ساسانیان ارائه می دهد. هدف اصلی این گفتار، بررسی قوانین بَردگی از مجموعه هزار قضاوت با روش تحلیلی- تاریخی، بوده است؛ پرسش مقاله این است: آیا پیش از اسلام در ایران بَردگی وجود داشته است؟ در کتاب حقوقی مادیان چه قوانینی برای بَردگان صادر شده است؟ با بررسی احکام موجود دریافتیم که بَردگی در ایران دوره ساسانی وجود داشته است؛ صدور احکام برای مسائل حقوقی بَردگان بیانگر حمایت و به رسمیّت شناختن بَرده و بَرده داری است؛ قانونگذاران بضرورت حقوق بَردگان را تنظیم کرده اند؛ و حمایت از بَرده را وظیفه هر بَرده داری دانسته اند.

زمان روی کارآمدن قاجارها، هیچگونه سیستم ارتباطی منظمی در کشور وجود نداشت. کشور از یک دوره نسبتاً طولانی جنگ و کشمکش های نیروهای سیاسی برای دست یابی به قدرت، آسیب جدی دید بود و بسیاری از زیرساخت های ارتباطی شبکه حمل و نقل خصوصاً چاپارخانه ها نابود شده بود. در زمان نادرشاه، حتی سربازان شاغل در این مراکز به میدان های جنگ فراخوانده شده بودند؛ در نتیجه هیچ سازمان رسمی جهت فرستادن اطلاعات از یک بخش به بخش دیگر از کشور، حتی بین والیان و دولت مرکزی وجود نداشت. اصلاحات عمیق دامنه دار و وسیعی در خطوط ارتباطی و شبکه حمل و نقل در دوره پهلوی ایجاد شد. راههای شوسه ساخته شد بنابراین ساختمان پست مرکزی در تهران و برخی از نواحی شهری بزرگ ساخته شد. هدف پژوهش حاضر، بررسی روند چگونگی شکل گیری و گسترش نهاد نوین پست در دوره قاجار و پهلوی ایران بود. روش این پژوهش تاریخی از نوع تحلیلی است که بر پایه مطالعات و بررسی های کتابخانه ای و اسناد آرشیوی است. گردآوری داده ها پس از نقد و بررسی آنها مورد تفسیر و تحقیق قرار گرفت.

ظهور صفویان تحول مهمی در تاریخ نگاری بوجود آورد. ترویج مذهب تشیع اثناعشری و حمایت از صفویان به عنوان مروّجان پرشور این مذهب، مهمترین موضوعی بوده است که مورخان این دوره در آثارشان بر آن تأکید داشته اند. این تاریخ نگاران برای نشان دادن وجود پیوند بین خاندان صفوی و اهل بیت علیهم السلام، روی به نقل رؤیاهایی در آثارشان آورده اند که عموماً به ارتباط پادشاهان صفوی و بخصوص شاه اسماعیل و شاه طهماسب با ائمه معصومین علیهم السلام تأکید دارند. یکی از این تاریخ نگاران، مؤلف ناشناخته کتاب عالم آرای صفوی است که بیشترین رؤیانگاری های دوره صفوی در کتاب او دیده می شود. در این پژوهش تلاش بر این خواهد بود با استفاده از داده های کتابخانه ای و با روش توصیفی تحلیلی به درک صحیحی از انگیزه و اهداف این مورخ از رؤیانگاری گسترده اش در کتاب عالم آرای صفوی برسیم. ضمن آنکه گونه شناسی از انواع رؤیاها نیز انجام خواهد شد تا در مجموع، ابعاد مختلف موضوع رؤیانگاری در این کتاب مشخص گردد.

فاطمیان باتلاشهای داعیان اسماعیلی درشمال افریقا در سال 297 (هق) به قدرت رسیدند ودر کمتر از نیم قرن ، سرزمین مصررا درسال358(هق) به آن ملحق کردند. با فتح مصر ودسترسی به ثروت سرشار آن ، اهداف توسعه طلبانه آنها نیزشکل تازه ای به خود گرفت . یکی ازنیازهای ضروری آنها برای توسعه قدرت سیاسی، نظامی وشکوفایی اقتصادی ، تاسیس ناوگان دریایی دردریای مدیترانه بوده است . مساله اصلی پژوهش این است که چرا وچگونه فاطمیان اقدام به تاسیس ناوگان دریایی در مدیترانه نمودند وتا چه اندازه دراین امر توفیق حاصل نمودند. هدف از نگارش این مقاله بیان جنبه های گوناگون تشکیلات دریانوردی فاطمیان و توسعه فعالیت آنها در زمینه دریا نوردی به منظورگسترش نفوذفرهنگی ، سیاسی ونظامی درحوزه مدیترانه ومناطق پیرامونی آن بوده است. با این فرضیه که فاطمیان از همه توان خویش برای توسعه همه جانبه قدرت ونفوذ درحوزه مدیترانه به منظور اثبات آنچه حقانیت خلافت خود می دانستند، سود برده اند . نتیجه حاصل این است که فاطمیان برای تثبیت این خلافت وتوسعه قدرت حکومت خود ناوگان دریایی مجهز به انواع کشتیها وتجهیزات دایر و کارگاههای کشتی سازی متعددی تاسیس نمودندکه ازقرن سوم تا ششم دردریای مدیترانه وسایر آبهای پیرامونی در خدمت اهداف فرهنگی،اقتصادی ، سیاسی و نظامی آنها بوده است .