جلوه هنر

معماری و تزیینات بنا، از جمله هنرهای مهم در عهد صفوی بوده است. هنرمندان و معماران، آثار بسیار نفیسی را در این دوره بر جای گذاشته اند که همه به دستور پادشاهی هنردوست به اجرا درآمده است. کاخ «عالی قاپو» - که یکی از بناهای مهم این دوره می باشد- در غرب میدان نقش جهان اصفهان، واقع و دارای تزیینات و گچ بری های بسیار چشم گیری است که در طبقه ششم، اتاق صوت آن به اوج خود می رسد. عمارت عالی قاپو، همواره مورد توجه هنرمندان بوده و تاریخ نویسان بسیاری، از هنرهای به کار رفته در این کاخ، یاد کرده اند. در این پژوهش، نقش و علت ساخت گچ بری های موجود در اتاق صوت، به طور جامع مطالعه شده است، چیزی که در پژوهش های دیگر در لابه لای تألیفات، به صورت پراکنده به آن، اشاره کرده اند. پرسش های اصلی این پژوهش، عبارتند از: 1) علت اصلی ساخت این گچ بری ها در دیواره و سقف اتاق صوت چه بوده است؟ 2) این گچ بری ها دارای چه ویژگی و نقوشی هستند؟ روش این پژوهش، تاریخی-تحلیلی است و با استفاده از مطالب کتاب خانه ای و اسنادی جمع آوری شده است. با بررسی و تحلیل نقوش تنگ بری و همین طور مصالح و شیوه کارکرد آن ها، این نتیجه گرفته می شود: گچ بری های اتاق صوت برگرفته از فرم های ظروفی، مانند تُنگ، جام و صراحی است و نقوش به کار رفته در این اتاق، الهام گرفته از  موتیف های گیاهی و حیوانی می باشد.

دغدغه بازنمایی دقیق عناصر جهان پیرامون، در یک اثر نقاشانه تحت لوای تبحر تکنیکی هنرمند، گاهی تعامل میان این عناصر را برای حصول کلیتی مطلوب پس می زند؛ نتیجه آن که، تکیه صرف بر بازآفرینی دقیق عناصر صحنه و عدم پرداختن به اصول طراحی در اثر، برای نیل به تهییج احساس مخاطب، وافی به مقصود نخواهد بود. هنرمند با کاربست تمهیدات بصری لازم، حلول حس صحنه در جسم و جان نظاره گر را ممکن می سازد و به مدد تدابیر لازم، حس مضمون را منتقل می نماید. نمود اصول انتظام بصری و تمهیدات هنرمندانه در نگارگری ایرانی بالاخص مکاتب هرات و تبریز، نمایانگر آگاهی هنرمند ایرانی از اصول طرح بوده است و مطالعه بصری آثار ارزشمند هنر نگارگری ایرانی، گواه قابل رؤیتی از کاربست اصول طراحی در این حوزه است. لیکن، در نگارگری ایرانی برخلاف نقاشی در غرب، چنان تمهیدات بصری، تدابیر لازم هنرمندانه و ساختار کلی در آن نخست، مرئی نیست. مساله این که هنرمند نگارگر در مصور نمودن مضامین چندگانه، چه تمهیدات و ترفندهای هنری را برگزیده و کدام ساختار را متناسب با محتوای اثر تشخیص داده است؟ در این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است، سعی بر آن است تمهیدات لازم، در جایگاه تدابیری هنرمندانه، قراردادی، نهادینه و اصیل از زاویه آفرینش حس مضمون در حوزه نگارگری ایرانی، مورد بحث قرار گیرد.    

طرح و نقش گلفرنگ، یکی از نقوش پر کاربرد در حوزه هنر های سنتی، و طراحی قالی است. نقوش موسوم به گل رز یا گل و مرغ، از هنر غرب نشأت گرفته است و اکثر پژوهشگران، این نقش را از نقوش فرنگی می دانند. نقش گلفرنگ از دوره صفویه با رواج فرنگی سازی وارد هنر ایران شده و عصر قاجار، دوره اوج آن بوده است. این نقش از همان ابتدا، در تمام زمینه های هنری مثل نقاشی و کتاب آرایی، کاشی کاری و گچ بری ورود پیدا می کند؛ ولی هنر قالی، آخرین حوزه ای است که تحت تأثیر فرنگی سازی قرار می گیرد. شاید دلیل این امر، استمرار و پایداری سنت ها در زمینه طراحی و بافت فرش باشد. دوره قاجار، نقش گلفرنگ در طراحی فرش کاشان وارد می شود؛ و در ابتدا، به صورت تلفیقی با نقوش سنتی مورد استفاده قرار می گیرد. در دوره پهلوی اول، تنوع گلفرنگ ها بیش تر شده و اصول طبیعت گرایی(ناتورالیسم) نیز در طراحی آن، رعایت می شود؛ در عصر قاجار، حوزه قالی بافی کاشان بیش تر تحت تأثیر هنر غرب بوده است؛ زیرا تأثیرات فرنگی مآبی در کاشان، بیش تر است و به همین دلیل، نقش گلفرنگ در کاشان، زودتر وارد طراحی قالی شد. طرح و نقش گلفرنگ، یکی از طرح های نوزده گانه در تقسیم بندی طرح و نقش قالی ایران می باشد؛ هدف از این پژوهش، بررسی طرح و نقش گلفرنگ در خانه های تاریخی و قالی شهر کاشان، به شیوه تطبیقی، و بررسی شباهت ها و تفاوت های آن ها است. طرح گلفرنگ در کاشان بیش تر مورد استفاده واقع شده است؛ وجود منابع کثیری، مانند خانه ها و بنا های تاریخی، از جمله خانه بروجردی ها، خانه طباطبایی ها و ... که هر کدام مملو از نقوش فرنگی و انواع  گلفرنگ ها هستند، از دلایل مهم تنوع گلفرنگ ها در این شهر است. در واقع، وجود نقوش گلفرنگ در خانه ها و ابنیه های تاریخی، باعث انعکاس این طرح ها در قالی های آن زمان شد؛ در این میان، نقش نقاشان زبردست کاشانی را نباید نادیده گرفت که البته، در هر کدام از دوره های تاریخی قاجار، پهلوی اول و پهلوی دوم دستخوش تغییراتی شدند که مورد بررسی قرار دادیم. اهدافی که در این پژوهش، مورد بررسی قرار گرفته اند: 1. بررسی نقش های فرنگی مآبی(گلفرنگ)در قالی های کاشان؛ 2. بررسی عوامل تأثیر گذار بر طرح گلفرنگ در قالی های کاشان؛ 3. بررسی دلایل اجتماعی و فرهنگی شکل گیری طرح گلفرنگ(فرنگی مآبی) در تزیینات معماری کاشان.  

استان خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان در شرق و جنوب شرقی ایران قرار دارند. تزیینات در این دو منطقه، شکل های بسیار متنوعی دارد. بارزترین آن ها را می توان از نقش مایه های به کار رفته در دست بافته ها مشاهده کرد. عوامل مختلف طبیعی، فرهنگی و تاریخی باعث شکل گیری رنگ و فرم در تزیینات این دو منطقه شده است. هنرمندان این دو منطقه در تزیینات آثار خود خصوصیات و کیفیت های بصری را رعایت کرده اند. تلاش نگارنده در این پژوهش، بررسی نقش مایه های تکرارشونده در هنر دست بافته های دو منطقه است. هدف این مقاله، مطالعه تحلیلی و مقایسه تطبیقی بر مبنای جمع آوری اطلاعات و مطالعات کتابخانه ای نقش مایه های تکرارشونده است. حال پرسش های قابل طرح، بدین قرار است: 1. چه شباهت هایی میان نقوش به کار رفته در دست بافته ها، از دوران باستان تا عصر حاضر، در دو هر منطقه وجود دارد؟ 2. چه شباهت هایی میان نقوش به کار رفته در دست بافته ها و الهام گیری از محیط زندگی آن هاست؟ سعی بر آن بوده، تا نقش مایه هایی را انتخاب کنیم که نه تنها هم ریشه در فرهنگ و باور مردمان این دو منطقه است، بلکه بیش ترین قرابت را در بین نقش مایه های تکرارشونده داشته باشد. در این تحقیق، نقش مایه های متعدد براساس ساختار و شباهت ظاهری در بین نقوش هندسی، حیوانی، گیاهی، مورد تحلیل قرار خواهند گرفت. نقش مایه های موردبحث، عبارتند از: مثلث، مربع، لوزی، مثبت و منفی، پله دار، موجی، خمیده، جناغی، ضربدر، کنگره، شاخ، قوچک، بز و درخت زندگی.  

در عمده مطالعات پارچه های دست بافت ایرانی از منظر طرح و نقش، ترکیب ظاهری پارچه های ادوار مختلف به صورت مضمونی و با گروه بندی انسانی، جانوری، گیاهی، هندسی و انواع دیگر نظیر آن، بررسی شده است. بازخورد نهایی این روش، معمولا به جهت عدم قطعیت، در دایره توصیف محدود می ماند؛ چرا که با فقدان ثبات لازم برای یک طبقه بندی محرز، هر پژوهشگری برای حصول نتیجه مورد نظر، به حد بضاعت و متناسب با اهداف تحقیقی خود، آن را دگرگون می کند. برای ترمیم این نقص، نگارندگان به این پرسش می پردازند: چگونه می توان با نظر به اصول هنرهای سنتی درباره شیوه های گسترش نقش در زمینه طرح، نسبت به طبقه بندی انواع پارچه های تاریخی ایران اقدام نمود؟ این مقاله، به شیوه توصیفی تحلیلی، نشان می دهد تقسیم موضوعی به جهت ناکارآمدبودن، به نوعی پراکندگی به ظاهر باقاعده انجامیده است. درصورتی که با تاسی به طبقه بندی رایج در هنرهای سنتی، بر اساس شیوه گسترش نقش در زمینه طرح -که نتایج آن پیش تر در هنر هم عرض نساجی سنتی، یعنی قالی بافی نیز به آزمون درآمده- می توان رده بندی دقیق تر با چهارچوب ساختاری مشخص، ایجاد کرد؛ که پارچه های دست بافت ادوار مختلف ایران، تا به امروز، در آن قابل تعریف باشد. در این رویکرد، با برقراری تمایز میان اصطلاحات طرح و نقش، هر نقش، می تواند در بستر هر طرح قرار گیرد و درعین حال ، تطور بنیادی در هویت آن، ایجاد نکند.    

آنچه امروز در دنیای مجسمه سازی می گذرد، چنان متنوع و متناقض است که به سختی، می توان صفتی مشترک پیدا کرد که در همه پدیده ها یافت شود. این پژوهش بر آن است، تا ضمن شناخت رویکردهای حاضر در مجسمه سازی از 1980، ریشه های فکری و مبانی نظری آن را در ظهور ویژگی ها، صورت بیانی و مفهوم ضمنی مجسمه سازی معاصر، مورد تحلیل قرار دهد. پرسش اصلی آن است که مجسمه سازی معاصر غرب در قالب چه رویکردهایی ظهور یافته است؟ اصول کلی و ویژگی های عمده این رویکردها کدامند؟ و چه تشابهات و تفاوت هایی دارند؟ این مقاله با رویکردی توصیفی- تحلیلی از ُبعد فرم و محتوا به مجسمه سازی از سال 1980- 2000، پرداخته است. بدین منظور نگارنده، آثار هنرمندان شاخص در این بازه زمانی را بر مبنای فرم و ویژگی های ساخت مجسمه ها در قالب چهار رویکرد اصلی 1) پیکره گرایی، 2) انتزاع گرایی،  3) شی گرایی، و 4) مکان-ساخت گرایی، معرفی کرده و سپس، ویژگی های هر رویکرد را جهت شناخت بیش تر مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. دستاورد پژوهش، نشان دهنده آن است که به طور کلی، خصلت های «کثرت گرایی» در کاربرد اسلوب و روش های نامتجانس، «التقاط گری» در ترکیب مواد و اشیا متنوع، «متن گرایی» اثر به عنوان بستری جهت ارائه مفهوم و محتوای مورد نظر هنرمند و «فردگرایی» در به کارگیری سبک ساخت هر هنرمند را می توان از ویژگی مهم رویکردهای مجسمه سازی معاصر برشمرد؛ که هر کدام از موارد مذکور، در هر رویکرد به صورت کم یا زیاد برجسته است و در نهایت، این نتیجه حاصل شد که ویژگی های مذکور، تحت لوای عامل «موضوع گرایی»، به عنوان نقطه اشتراک در همه رویکردها، ظهور یافته است.  

شیعه(دوازده امامی) به واسطه بیان یک سری از باورها، آموزه ها، ارزش ها و روایت ها، نظام معناییِ خاصی برای شیعیان می سازد و از این طریق، به کلیه رفتارهای فردی، اجتماعی و آیینی آنان، شکل ویژه و جلوه متفاوتی می بخشد. ازآن جاکه، هنر در جوامع سنتی از سایر شئون زندگی جدا نیست و هر مذهبی با در اختیار گرفتن ذهن افراد، در تمامی جنبه های زندگی آنان خودنمایی می کند، پس، می توان انتظار داشت که نگاره های شیعی نیز به مانند سایر ابعاد زندگی شیعیان، متأثر از مبانی فکری و اعتقادی شیعه، دارای ویژگی های خاص و منحصربه فردی باشند. بر این اساس، تبیین شاخصه های اصلی شکلی و محتوایی نگاره های شیعی بر مبنای مبانی اعتقادی شیعه، هدف این پژوهش است. بدین منظور، در این مقاله، ابتدا برای ارائه تصویری روشن و دقیق از مذهب شیعه، اصول و مبانی اعتقادی و عناصر و مفاهیم تشکیل دهنده این مذهب، بیان شده است. سپس، جنبه های اصلی و مهم نگاره های دارای مضمون شیعی، یعنی صورت و محتوا، روش بیانی و روایت، از منظر مبانی اعتقادی شیعه، بررسی و تحلیل شده اند. پرسش مطرح شده، این است: به واسطه چه شاخصه هایی می توان صفت شیعی را به یک نگاره بخشید؟ روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی و شیوه جمع آوری اطلاعات، کتابخانه ای است. نتایج پژوهش، بیانگر این است که به صرف بازنمایی مضمونی شیعی در یک نگاره، نمی توان صفت شیعی را به آن نگاره بخشید؛ بلکه نگاره های شیعی، بایستی از جنبه صورت، محتوا، روش بیانی و روایت، در راستا و بیانگر مبانی اعتقادی شیعه باشند. از طریق این شاخصه هاست که نگاره های شیعی قابل شناسایی می شوند و از نگاره های مذهبی -که تنها بیانگر مضمونی شیعی هستند- متمایز می گردند.