هنر و تمدن شرق

هنر و تمدن شرق

هنر و تمدن شرق سال پنجم بهار 1396 شماره 15

مقالات

۱.

ظهور منظرین زیرساخت آبی در شهرهای مراکش

نویسنده:

کلید واژه ها: زیرساخت آبی منظر شهری چشمه های آب مراکش

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 535 تعداد دانلود : 446
زیرساخت های آبی کشور مراکش همانند بسیاری دیگر از کشورهای منطقه به ویژه نواحی مسلمان نشین شمال آفریقا و خاورمیانه، شبکه هایی پیچیده و پیوند خورده با وجوه مختلف زندگی مردم را به نمایش می گذارد. امروزه هنوز شبکه های آبی در منظر شهرهای مراکش نقش پررنگی ایفا می کند و چشمه های آب با فرم و دستورالعملی یکسان در نقاط مختلف شهرهای شفشان، تطوان، طنجه، فاس و مکناس نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند. کشف نحوه و چرایی بروز ویژه زیرساخت آبی در شهرهای مراکش سؤالی است که این پژوهش با تکیه بر مطالعات میدانی و توصیف و تحلیل مشاهدات میدانی در کنار بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای، تلاش می کند پاسخی برای آن بیابد. بازدید از شهرهای مراکش و تأمل در ارتباط چشمه های آب با ساختار شهر و توپوگرافی آن نشان می دهد که چشمه های آب (محل مظهر آب) به عنوان آخرین حلقه از زیرساخت آبی در شهرهای مراکش تنها نقش عملکردی و تأمین آب شهر را بر عهده ندارد. تحلیل یافته های مشاهدات و قیاس آن ها باهم نشان داد که این مؤلفه های شبکه آبی منطبق بر توپوگرافی بستر شهر نقطه ثقل شکل گیری تأسیسات عمومی شهر، مراکز شهر و محلات و در لایه بعد در شکل گیری و سازمان دهی بافت های مسکونی به شمار می رود. این مؤلفه ها در کاربری های مهم شهری ه مچون مساجد، زاویه ها، حمام ها و ... در مراکز مهم شهر، مراکز محلات، ورودی بازار، ورودی های شهر و گشودگی های درون بازار حضور گسترده ای دارند. نتایج تحقیق همچنین نشان می دهد که علاوه بر نقش های تعیین کننده کالبدی در سازمان فضایی شهر، چشمه های آب با دستورالعمل زیباشناسی ویژه و فرم محراب گون در پیوند با ذهنیت و آیین های آشنای مردم مراکش نقشی هویتی و فرهنگی را در شهرهای مراکش بازی می کند. مقایسه و سنجش نتایج مشاهدات میدانی در مدینه شهرهای مراکش و مشاهدات میدانی از بقایای شهر رومن وولیبیلیس در کشور مراکش به عنوان الگوی شهرسازی در این کشور، نحوه حضور چشمه ها، در سطح شهرهای مراکش که برگرفته از آیین های بومی و یا سنت های رومن جاری در شهرهای رومن منطقه شمال آفریقا بوده است را پاسخ می دهد.
۲.

زیبایی شناسی گلدان در مراکش

نویسنده:

کلید واژه ها: گلدان قاب عناصر طبیعی تزئین رومن مراکش

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 61 تعداد دانلود : 371
تکرار یک عنصر در هر فرهنگ می تواند ضمن الگوسازی، هویت بخش و حامل معنا باشد که درک آن توسط مخاطب تفسیری زیباشناسانه از سلیقه فرهنگی را به دست می دهد. با این تعریف به نظر می رسد تکرار عنصر شهری گلدان و قاب کردن عناصر طبیعی آب و درخت در فضای عمومی شهرهای مراکش توسط آن، از نکات بارز سلیقهٔ فرهنگی این کشور به شمار می رود. علاوه بر این نوع برخورد متولیان، چه نهادهای دولتی و چه اقدامات شهروندان، حاکی از اعمال سلیقه هایی است که گلدان را از مبلمان شهری وارد حوزه هنر عمومی و شهری ساخته است. این مقاله به دنبال پاسخگویی به بوم شناسی گلدان به معنای کشف خاستگاه ردپای حضور آن را تا هنر رومن ها دنبال می کند و چنین می پندارد که حضور بارز این عنصر احتمالاً ریشه در گلدان های «درخت زندگی» و «چشمهٔ زندگی» در فرهنگ رومنی دارد که تا امروز نیز در قالب گلدان، حوض و آبخوری در سرزمین های تابعهٔ امپراتوری روم به چشم می خورد. با فرض اینکه گلدان به مثابه قاب و حاشیه، وظیفه تزئین یک متن را بر عهده دارد مقاله در پاسخ به معناشناسی گلدان در فرهنگ رومی و به تبع آن در فرهنگ امروزین مراکش چنین نتیجه می گیرد که به رغم حضور عناصر طبیعی آب و درخت در گلدان، رویکردی طبیعت گرا بر آن حاکم نیست زیرا به نظر می رسد گلدان به معنای تزئین از خود متن عناصر طبیعی فراتر رفته و حتی جایگزین آن شده است. چنین رویکردی می تواند تداعی گر نوعی تزئین گرایی نیز باشد. این مقاله از نوع اکتشافی بوده و اساس آن بر پایه مشاهدات میدانی شکل گرفته است. انتخاب نمونه های موردی بر اساس کشف عنصر تکرارشونده منتج از تجربه و تحلیل 8 شهر و قصبه در کشور مراکش به عنوان جامعهٔ آماری مورد بازدید بوده است.
۳.

بازتعریف گردشگری بر مبنای باززنده سازی حیات بومی در بافت تاریخی

نویسنده:

کلید واژه ها: گردشگری حیات اصیل بومی رفتارهای توریست پسند فاس تجمیع

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 667 تعداد دانلود : 42
سفر به عنوان یکی از بهترین راهکارها برای تحول درونی در فرهنگ های مختلف بشر دارای جایگاه ویژه ای است. از آنجا که ارتباط مسافر و مقصد لازمه مسافرتی مطلوب است؛ ایجاد شرایط لازم برای شناخت حیات بومی اصیل مقصد از وظایف مداخله گران در بافت های تاریخی محسوب می شود. عموم بافت های تاریخی که در کشور مراکش دارای زندگی فعال است؛ در حیات خویش وابسته به صنعت گردشگری است. با حضور توریست در بافت نه تنها کاربری های جاری در زندگی عادی و بومی بافت به نفع خواسته های توریست ها تغییرات بنیادی پیدا می کند، بلکه اخلاق و عادات مردم ساکن در بافت نیز توریست پسند می شود. به همین دلیل شخص حاضر در بافت برای درک لایه های اصیل حیات بومی، باید لایه های مختلفی از حیات مصنوعی را کنار بزند. هدف این مقاله ارائه راهکارهایی جهت تقارب گردشگری به حفاظت از حیات اصیل جاری در بافت تاریخی است. روش دست یابی به مدارک، مطالعه میدانی و در تحلیل داده ها از روش تحلیلی-توصیفی استفاده شده است. از جمله مهم ترین راه کارهای احیا می توان به تجمیع خانه های متروک در عمق بافت، به جای تجمیع بناهای در معرض دسترسی گذرهای اصلی اشاره کرد. 
۴.

مقوله بندی مؤلفه های سازمان دهنده به ته رنگ مساجد سنتی مراکش

نویسنده:

کلید واژه ها: مسجد ته رنگ مراکش قبله مناره

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 656 تعداد دانلود : 413
مروری بر تجارب طراحی و ساخت مساجد در پهنه کشورهای اسلامی نشان می دهد که حتی در عناصر تقریباً مشترک مانند حیاط های مرکزی، تفاوت های جدی و بنیادین وجود دارد. شاید مرور تصاویر بتواند تمایز و تشابه آرایه ها را بازنمایی کند، اما آنچه باعث تفاوت در گونه های معماری می شود، ته رنگی است که به تمام این تمایزات ظاهری صورت بخشیده است. مساجد مراکش برای مخاطب ایرانی از آن نظر قابل توجه به نظر می رسد که بدون نشانه هایی چون گلدسته های جفت و ایوان های عمیق، تنها با شبستانی در کنار یک مناره مکعبی شکل، توانسته اند الگویی پایدار و پذیرفته شده در تجربه خلق فضاهای عبادی اسلامی به شمار آید. از این نظر توجه به تمایزات ته رنگ این مساجد می تواند وضعیت هایی را تبیین کند که بستر بروز و یا گاهی تحت تأثیر این عناصر ظاهری متمایز خلق شده است. از این رو در این مقاله تنها به بررسی مؤلفه هایی می پردازیم که به ساختار کلی مسجد شکل داده اند و رجوع به اجزاء نیز تنها با هدف شناخت این کل صورت گرفته و بررسی موضوعی اجزا در دستور کار نیست. از این رو با بررسی ساختار هندسی ته رنگ، نحوه مواجه مسجد با بافت شهری، جانمایی مناره ها و رابطه صحن ها و شبستان ها به این کلیت تعین می بخشیم.
۵.

منظر پسااستعماری؟ ارزیابی عوامل مؤثر بر الگوی منظر کسب وکار بومی مراکش؛ مطالعه نمونه : میدان جماع الفناء

نویسنده:

کلید واژه ها: منظر کسب وکار بومی میراث شفاهی منظر پسااستعماری میدان جامع الفناء میدان الهدیم

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 540 تعداد دانلود : 531
منظر کسب وکار بومی مراکش شامل عرصه ای از منظر است که بیشترین نمود فعالیت های اجتماعی روزمره مردم این سرزمین را در خود دارد. منظر کسب وکار به دلیل همین روزمرگی، بیشترین نزدیکی را به فرهنگ بومی دارا بوده و در عین حال تابع متغیرهای گوناگونی است که موجب تمایز این منظر در مقیاس درون فرهنگی می شود. این نوشتار با هدف شناخت بخشی از فرهنگ بومی سرزمین مراکش، در جستجوی مهمترین عوامل تأثیرگذار در شکل گیری الگوی کنونی منظر کسب وکار بومی مراکش است. این فرایند در دو بخش مشاهدات میدانی و مطالعات کتابخانه ای صورت گرفته است. مرحله نخست به کشف مسئله و مرحله دوم به حل آن اختصاص دارد. در بخش میدانی با بررسی مدینه های مراکش به عنوان مکان بروز منظر کسب وکار بومی، دو میدان الهدیم مکناس و جماع الفناء مراکش به عنوان دو نمونه شاخص کانونیِ این منظر انتخاب شده است. با مقایسه این دو، فرضیه تأثیر گردشگری به عنوان یک متغیر اصلی در الگوی منظر کسب وکار مدینه مطرح می شود. در این بخش وضع منظر میدان جماع الفناء به عنوان شاهد فرض معرفی می شود. این فرضیه در بخش دوم به چالش کشیده می شود. در بخش مطالعات کتابخانه ای، با رویکرد بررسی تاریخیِ شکل گیری منظر کسب وکار جماع الفناء، دو دوره گذار تاریخی شناسایی شده که دوره نخست به حفاظت کالبدی منظر میدان و دوره دوم به حفاظت فرهنگ شفاهی (مشخصاً کسب و کار بومی و تاریخی میدان) منجر شده است. در هر دو دوران نقش عوامل خارجی بسیار شاخص است. در نهایت با رد نسبی فرضیه، ثابت می شود که دوام منظرین میدان هرچند به عوامل «بیگانه» وابسته بوده؛ اما این بیگانه، نه گردشگر بلکه مقیم مراکش بوده است. به عنوان نتیجه، مقاله این نظریه را مطرح می کند که منظر کسب وکار میدان جماع الفناء، نه منظر گردشگری بلکه منظری با ظاهر پسااستعماری، اما عمیقاً استعمارزده است؛ زیرا خودآگاهیِ بومی در به وجود آمدن آن نقش چندانی نداشته است.
۶.

خوانشی تطبیقی ریشه های برخی الگوهای تزئیناتی در معماری سنتی مراکش

نویسنده:

کلید واژه ها: تزئینات معماری روم بربر هنر اسلامی مراکش نشانه شناسی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : 99 تعداد دانلود : 95
تزئینات یکی از شاخص ترین مؤلفه هایی است که معماری سنتی مراکش با آن شناخته می شود و با توجه به اینکه نشانه شناسی جریانات تأثیرگذار در حوزه تزئینات با روایی بیشتری نیز انجام می پذیرد، پرداختن به ریشه شناسی الگوهای تزئیناتی می تواند بازنمایی صحیح تری از ریشه های کلیت معماری مراکش را رقم بزند. مبتنی بر بررسی های میدانی صورت گرفته، سه حوزه تأثیرگذاری زیبایی شناسی رومی، بربر و اسلامی به الگوهایی تزیینی دیواری در معماری مراکش شکل داده است. برهم نهی الگوهای رنگین بربری و هندسه نقوش اسلامی و نشانه ریسمانی بربری که بعدتر جایگزین نقش کلید قوس رومی در این گونه تزیینات می شود، بهره گیری از طرحواره های صدفی در مقیاس های مختلف و افزونه های رنگین نقوش هندسه اسلامی از این جمله اند. در این مقاله با معرفی ریشه های خالص این نقوش در نمونه های خالص تر مراکشی و سپس توضیح و تحلیل موارد اولیه تلفیقی و پس از آن نمونه های مرکب پیش رفته، سیر تحول این نقوش تبیین می شود. یافته ها دلالت بر ترکیب های دوتایی و سه تایی از این ریشه ها دارد.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۴۲