پژوهه باستان سنجی

هدف از این تحقیق شناخت عوامل و مولفه های تاثیرگذار در مکان یابی و شکل گیری سکونتگاه های منسوب به دوران اسلامی بستان آباد است. برای این منظور 226 محوطه دارای آثار فرهنگی دوره اسلامی در منطقه ای به مساحت 22795km حاصل از بررسی باستان شناسی در شهرستان بستان آباد واقع در استان آذربایجان شرقی مورد مطالعه قرار گرفته است. برای تحلیل و تفسیر های فرهنگی از محوطه ها نسبت به متغیرهای محیطی فاصله از رودهای دائمی، ارتفاع، میزان بارندگی، اقلیم، پوشش گیاهی، شیب، وسعت محوطه ها و فاصله با روستاها از نرم افزارهای GIS و SPSS استفاده شده است. نتایج به دست آمده در این بحث نشان از وجود الگوی توزیع محوطه ها و عوامل مؤثر در شکل گیری آن ها در چهار خوشه متجانس است، به گونه ای که فواصل محوطه ها و موقعیت آن ها به لحاظ شرایط زیست محیطی نسبت به یکدیگر در هر خوشه با خوشه دیگر الگوی معیشتی متفاوتی را نشان می دهد. با تحلیل خوشه ها می توان الگوی استقرار منطقه را به لحاظ بوم شناختی فرهنگی چنین مورد ارزیابی قرار داد؛ محوطه های واقع در دشت ها و ارتفاعات پایین با قرار گرفتن در اقلیم نیمه مرطوب و مجاورت منابع آب دائمی استقرارهای یکجانشین با مساحت بالا و اقتصاد معیشتی وابسته به کشاورزی دیم و آبی را تشکیل داده اند و محوطه های واقع در حاشیه دشت ها و دامنه کوهستان ها با داشتن مساحت پایین و با قرار گرفتن در مراتع غنی ارتفاعات، مستعد زندگی کوچروی بر پایه اقتصاد معیشتی وابسته به دامداری هستند و در این میان استقرارهایی در ارتفاعات با شیب کم و مساحت نسبتاً بالا پراکنش یافته است که به احتمال زیاد مریوط به کوچروهایی با جمعیت انسانی زیاد است که در فصول گرم سال به منظور بهره برداری از مراتع دیم برای دامداری در این مکان ها ساکن شده اند.

ازلحاظ مطالعات باستان شناختی، نیمه ی شرقی ایران کمتر موردتوجه باستان شناسان قرار گرفته است و ازاین رو، ابهامات و پرسش های فراوانی در رابطه با جدول گاهنگاری این بخش از ایران و به ویژه جنوب شرق وجود دارد. عمده اطلاعات ما از فرهنگ های پیش ازتاریخ و جدول گاهنگاری جنوب شرق ایران بر شالوده مطالعات میدانی دهه هفتاد میلادی استوار است. به طور ویژه، اطلاعات گاهنگاری رایج برای دوره مس سنگی جنوب شرق ایران بر اساس گاهنگاری دو محوطه تپه یحیی و تل ابلیس است که از زمان انجام آنالیزهای سالیابی این دو محوطه، حدود نیم قرن می گذرد و طبیعی است با توجه به روش های مورداستفاده در گذشته، گاهنگاری دوره مس سنگی جنوب شرق ایران نیاز به بازنگری داشته باشد. در این نوشتار سعی بر آن است بر اساس آزمایش های سالیابی مطلق به دست آمده از منطقه شهداد به ارزیابی گاهنگاری دوره مس سنگی جنوب شرق ایران پرداخته شود و یک جدول گاهنگاری به روز برای این دوره زمانی ارائه شود. در این پژوهش با استفاده از سالیابی مطلق کربن 14 و روش طیف سنج جرمی شتاب دهنده (AMS) تعداد 10 نمونه ذغال جهت تاریخگذاری مورد آنالیز قرارگرفت که نتایج به دست آمده توانست ضمن به چالش کشیدن گاهنگاری های پیشین، به برخی از ابهامات جدول گاهنگاری جنوب شرق ایران پاسخ دهد. بر اساس آزمایش های سالیابی مطلق، دو محوطه دهنو و دهنو شرقی شهداد تاریخ اوایل هزاره پنجم تا اوایل هزاره سوم ق.م را دربر می گیرند. در این مقاله، برای ارائه جدول گاهنگاری دوره مس سنگی جنوب شرق ایران، علاوه بر نتایج سالیابی مطلق به دست آمده از تپه دهنو و تپه دهنو شرقی شهداد، گاهنگاری دیگر محوطه های دوره مس سنگی جنوب شرق که به تازگی کاوش شده اند؛ نظیر محوطه محطوط آباد و محوطه ورامین جیرفت نیز موردتوجه قرار گرفته اند.

قرآن های سده های اولیه اسلام که به خط کوفی و اکثراً بر روی پوست نگاشته شده اند از برجسته ترین آثار باقیمانده از آن دوران می باشند که در میان ملل مسلمان و حتی غیرمسلمان از اهمیت و ارزش والایی برخوردار بوده و هستند که همین حرمت و تبرک، گاه باعث حفظ و نگهداری و گاهی نیز، درنتیجه ی استفاده ی فراوان، باعث از بین رفتن آن ها شده است. اثر موردمطالعه در این پژوهش نیز، یک صفحه قرآن در موزه ی قرآن و کتابت شهر تبریز است که با وجود ارزش های تاریخی آن، تاکنون هیچ گونه مطالعه و بررسی آزمایشگاهی در مورد ویژگی های آن ازجمله، شناسایی قدمت و اجزای تشکیل دهنده ی آن صورت نگرفته است. در طی این پژوهش، جهت بررسی اصالت اثر از روش بررسی سطحی به روش بازتاب نگاری فرابنفش، برای تشخیص نوع و جنس سند، از روش طیف سنجی مادون قرمز تبدیل فوریه (FTIR)، برای تعیین گونه ی جانوری مورداستفاده از مشاهدات میکروسکوپی به وسیله لوپ دیجیتال و همچنین، مطالعه مقطع عرضی پوست با استفاده از میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM) و درنهایت، جهت شناسایی مرکب های به کاررفته، از طیف سنجی پراش پرتوایکس (SEM-EDX) بهره گرفته شده است. نتایج حاصل نشان دادند که بستر این اثر از جنس پوست بوده و پوست مورداستفاده از گونه ی پوست گوسفند است. در مورد مرکب سیاه، با توجه به وجود مس با درصد بالا در ترکیب، استفاده از مرکب مطوّس مطرح می شود. همچنین در مورد مرکب قرمز نیز با توجه به میزان جیوه و سولفور، احتمالاً از رنگ شنگرف در این مرکّب استفاده شده است. نتایج حاصل از ارزیابی اصالت اثر نیز حاکی از آن است که هیچ گونه خطوط پاک شده و یا افزوده شده ای در این اثر مشاهده نمی شود که درنتیجه، می توان ادعا کرد که اثر عاری از هرگونه جعل در متن و امضا است.

آگاهی از ترکیب عنصری مصنوعات شیشه ای تاریخی کاربرد بسیار زیادی در بررسی فن ساخت، تعیین مواد اولیه مورداستفاده در ساخت، بررسی تجارت و نقل و انتقالات مواد اولیه و حتی تعیین زمان ساخت آن ها دارد. در این پژوهش 21 نمونه از اشیاء شیشه ای به دست آمده در کاخ شائور با استفاده از روش میکروپیکسی باهدف اندازه گیری عناصر تشکیل دهنده این نمونه ها آنالیز شده است. کاخ شائور در غرب محوطه باستانی شوش و در مجاورت رود شائور در استان خوزستان قرار دارد. کاوش های این محوطه تاریخی بین سال های 1970 تا 1976م. با همکاری مشترک هیئت فرانسوی و گروه ایرانی انجام شده است. در این محوطه سه لایه باستانی مربوط به دوره اسلامی، اشکانی و هخامنشی شناسایی شده است که نمونه های آنالیز شده در این پژوهش مربوط به دوره اشکانیان است. با استفاده از آنالیز عنصری امکان پاسخگویی به سؤالات مطرح شده در این پژوهش وجود دارد؛ از قبیل اینکه در فرایند ساخت ظروف شیشه ای شائور از چه مواد اولیه ای به عنوان مواد ذوب کننده (گدازآور) استفاده شده است؛ زیرا مشخص شدن اینکه این مواد گدازآور، معدنی (ناترون) هستند یا خاکستر به دست آمده از گیاهان، می تواند نقش تعیین کننده ای در بررسی فرایند تجارت مواد اولیه شیشه داشته باشد. همچنین بررسی مواد رنگزا یا رنگبر استفاده شده در فرایند ساخت و مشخص کردن ناخواسته بودن این مواد (ضعف در فن ساخت) یا اضافه شده به صورت عمدی در طول فرایند ساخت، تنها برخی از پرسش هایی است که می تواند به عنوان هدف این کار پژوهشی در نظر گرفته شود. نمونه های آنالیز شده شامل نمونه برداری از قسمت هایی مانند بدنه، لبه، کف و دسته ظروفی با اشکال بطری و عطردان، پیاله (کاسه) و لیوان که غالباً کاربرد آرایشی و دارویی داشته اند، بوده است. این نمونه ها تقریباً همگی دارای رنگ سبز هستند که با یک لایه صدفی رنگ که ناشی از تدفین طولانی مدت در خاک است پوشانیده شده است. نتایج آنالیز عنصری این نمونه ها نشان می دهد نوع شیشه های به دست آمده از این دوره تاریخی با توجه به درصد وزنی اکسید منیزیم و اکسید پتاسیم موجود در نمونه ها که بیشتر از 5/2 درصد وزنی است نوع سودا به دست آمده از گیاهان است. همچنین در تهیه این نمونه ها از منابع سیلیس و خاکستر گیاهی یکسانی استفاده شده است. این نتایج نشان داد که عامل رنگزا و بی رنگ کننده ای به صورت عمدی در طی فرایند ساخت این نمونه ها به آن اضافه نشده است. همچنین با استفاده از آنالیز نمونه ها از سطح مقطع و به دست آوردن توزیع عنصری عناصر تشکیل دهنده نمونه ها مشخص شده است که در این نمونه ها به دلیل خوردگی سطحی ایجادشده، سطح این نمونه ها تا عمق قابل توجهی از سدیم تهی شده است.

به کارگیری کامپیوتر و دانش نرم افزاری در تجزیه و تحلیل داده های باستان شناسی به طور چشم گیری در دهه های اخیر افزایش یافته است. یکی از تازه های علوم نرم افزاری در باستان شناسی استفاده از مدل سازی عامل محور برای مطالعه ی ارتباط میان انسان عصر باستان با محیط و آثار فیزیکی به جای مانده از آن و آزمایش فرضیات متداول در خصوص جوامع باستانی است. سیستم های عامل محور معمولاً در محیط برنامه نویسی نت لوگو و یا پایتون طراحی و اجرا می شوند. در باستان شناسی با به کارگیری دانش نرم افزاری و با استفاده از داده های باستان شناختی می توان یک جامعه ی باستانی را شبیه سازی کرد و با تعریف الگوهای رفتاری موردنظر برای عوامل تشکیل دهنده ی آن جامعه کنش و واکنش عوامل را در مواجهه با یکدیگر و با محیط اطرافشان سنجید و مورد تحلیل و ارزیابی قرار داد. یکی از ویژگی های سیستم های عامل محور قابلیت تعریف و اجرای چند پارامتر به طور هم زمان است. به این ترتیب می توان برای آزمایش چند فرضیه ی متداول و مهم در خصوص یک جامعه ی باستانی چند نوع داده ی متفاوت را به صورت متغیر در سیستم طراحی کرد و با تغییر دادن آن ها نتایج متفاوتی را در تحلیل داده ها به دست آورد و سپس آن ها را با داده های واقعی مقایسه کرد. به عبارتی ساده تر با استفاده از سیستم های عامل محور می توان یک جامعه ی باستانی را بازسازی کرده و با آزمایش آن با داده های متفاوت به روند شکل گیری یک الگوی رفتاری و اجتماعی خاص پی برد. این مقاله قصد دارد خوانندگان و علاقه مندان را با کاربرد سیستم عامل محور در باستان شناسی و روند طراحی، ساخت و تحلیل داده های به دست آمده از آن آشنا سازد. همچنین برای درک بهتر از چگونگی ساخت و کارکرد چنین سیستم هایی دو نمونه ی موفق از شبیه سازی عامل محور در مطالعات باستان شناسی در این مقاله معرفی شده اند.

امروزه با گذشت زمان و افزایش آگاهی از تأثیرات مخرب ناشی از استفاده مواد شیمیایی و سمی برای آثار مورد درمان، محیط و کاربران، جایگزینی یا حداقل استفاده از این مواد مخرب در درمان و حفاظت آثار، یک اولویت محسوب می شود. لذا در سراسر جهان محققین درصدد توسعه و استفاده از روش های بی خطر و استاندارد در این حوزه هستند. یکی از این روش ها، استفاده از فناوری پلاسما است. پلاسما حالتی از ماده با ماهیت محیط یونیزه، شامل مجموعه ای از یون های مثبت، الکترون ها و اتم های خنثی با غلظت معین است. پلاسمای سرد به دلیل ویژگی هایی از قبیل دمای پایین و انرژی بالا، علاوه بر طیف گسترده ای از برنامه های کاربردی در حوزه های مختلف، از سال 1979 م. موردتوجه متخصصین حفاظت و مرمت آثار تاریخی- فرهنگی نیز قرار گرفته و در طول سال های گذشته، در درمان های ضدعفونی و به ویژه پاکسازی آثار، به عنوان یک گزینه ی غیر سمی و غیر تهاجمی در حوزه ی میراث فرهنگی موردبررسی قرار گرفته است. بر اساس مطالعات انجام شده، پاکسازی پلاسما یک روش بدون تماس و قابل کنترل است که روند پاکسازی، تنها به لایه های اولیه سطح محدود می شود. به همین دلیل این روش می تواند مانع از ایجاد تأثیرات نامطلوب ناشی از انتشار و یا حبس حلال های شیمیایی و محصولات مضر جانبی آن ها در منافذ و ساختار متخلخل بستر شود که اغلب در روش های پاکسازی رایج وجود دارد. پس از سال ها استفاده از روش های مختلفی مثل روش های مکانیکی، انواع حلال ها و لیزر در پاکسازی سطوح معماری، در سال های اخیر پلاسمای اتمسفری برای چنین کاربردی مورد آزمایش قرار گرفته است. نتایج نشان داد که این روش می تواند جایگزین مناسبی باشد برای روش های مکانیکی (سایش) که نمی توانند چرکینه های داخل منافذ را بردارند و اغلب باعث آسیب و از بین رفتن سطح اصلی می شوند و یا برای روش های شیمیایی (استفاده از حلال ها) که می توانند چرکینه ها و یا پوشش های کهنه و قدیمی را از طریق منافذ، حفره ها و ترک ها به لایه های عمیق تر منتقل کنند. لذا در این مقاله ضمن معرفی و آشنایی با فناوری پلاسما به عنوان یک شیوه ی نوین و ایمن در امر حفاظت از آثار تاریخی، برخی از مطالعات موردی انجام شده در مراکز مختلف فرهنگی و نتایج به دست آمده از این مطالعات نیز ارائه می شود. مقاله ی مذکور می تواند آغازی بر استفاده این فناوری در حوزه حفاظت از میراث فرهنگی در کشور باشد.

قابلیت های ویژه گچ باعث گردیده تا در معماری ایران در دوره های مختلف تاریخی به عنوان یکی از مصالح پرکاربرد مورداستفاده قرار گیرد. ویژگی هایی همچون قیمت پایین نسبت به سایر مصالح، مقاومت مطلوب در برابر عوامل محیطی، زودگیر بودن و شکل پذیری و رنگ پذیری عالی را می توان از دلایل اصلی به کارگیری گچ در سطح گسترده در معماری ایران دانست. این قابلیت ها باعث گردیده تا در اکثر دوره های تاریخی، گچ به عنوان ماده اصلی تزیینات داخلی بناها مورداستفاده قرار گیرد، از طرفی شکل پذیری آسان و زودگیر بودن باعث گردیده تا معماران ایرانی در تزیینات مختلف نمای بیرونی بناها نیز از گچ بهره گیرند. اما آسیب پذیری گچ در مقابل رطوبت و تغییرات سریع آب و هوایی در مناطق کوهستانی باعث کاهش عمر مفید و آسیب پذیری آن در تزیینات بیرونی بناها می شود لذا مرمت و بازسازی تزیینات بیرونی بناهای تاریخی در دوره های زمانی کوتاه مدت لازم و ضروری است. مجموعه خانه صدقیانی تبریز یکی از بناهای ثبت شده در فهرست آثار ملی به شماره 7498 در تاریخ 12/11/1381 است که در تزیین نمای بیرونی بنا و سرستون ها از گچ استفاده شده است. این مجموعه در اواسط دوره قاجار ساخته شده که بخش اعظم آن در اثر عوامل مختلف تخریب شده بود که سرستون های گچی مجموعه نیز به صورت کامل آسیب دیده بودند. مرمت این مجموعه پس از تغییر کاربری و واگذاری آن به دانشگاه هنر اسلامی تبریز از سال 91 آغاز گردید. پس از بازسازی بخش های مختلف بنا معدود نمونه های باقیمانده سرستون ها مرمت و بازسازی گردید. ساخت مجدد سرستون های تخریب شده دارای عناصر فرمی پیچیده و جزئیات زیاد، مستلزم صرف هزینه و زمان زیادی بود. ازاین رو به کارگیری روش های جایگزین و استفاده از پتانسیل شیوه های مورداستفاده در حوزه های مرتبط ضروری می نمود. به همین منظور جهت تکثیر سرستون های مرمت شده با حفظ ویژگی های فرمی و جزئیات ساختاری نمونه از روش قالب گیری Hard-Shell Molding استفاده گردید که برای قالب گیری قطعات و آثار هنری و صنعتی که دارای عناصر فرمی پیچیده و فضاهای منفی در ساختار آن است، مناسب است. این روش به دلیل دارا بودن پوسته سخت که معمولاً از مواد کامپوزیت پایه پلیمری FRP استفاده می شود دارای استحکام خوبی بوده در قالب ریزی، مونتاژ و نصب قالب بر روی موقعیت تعیین شده و همچنین استفاده از هسته منعطف که عموماً با رزین سیلیکون ساخته می شود، تعداد بخش ها یا لته های قالب را کم کرده و جزییات فرمی و فضاهای منفی را با کیفیت مطلوب ایجاد می نماید. بر همین اساس یکی سرستون های باقیمانده با جزییات فرمی کامل تر انتخاب و مراحل مرمت و تکمیلی بر روی آن اجرا و سپس مراحل قالب گیری و تکثیر نمونه اصلی انجام گردید. استفاده از این روش در قالب گیری و بازسازی نمونه های تخریب شده باعث ارتقاء کیفیت، استحکام و تسریع فرآیند مرمت و بازسازی بنا گردید که در یادداشت فعلی به صورت خلاصه مراحل کار گزارش شده است.