درخت حوزه‌های تخصصی

یکی از فرقه های فعّال صوفیه در ایران، فرقه «ذهبیه» است. از مشایخ این فرقه می توان به جنید بغدادی، سری سقطی، احمد غزالی و نجم الدین کبری اشاره کرد. گرچه اقوالی درباره مؤسس آن بیان شده، اما به نظر می رسد مؤسس آن سیدعبدالله برزش آبادی باشد. پیروان این فرقه، خود را منتسب به ائمه اطهار علیهم السلام دانسته و معتقدند: سند ولایت جزئیه قمریه این سلسله توسط معروف کرخی به امام رضا علیه السلام می رسد، درحالی که در شریعت اسلامی نامی از ولایت قمریه برده نشده است. علاوه بر اینکه ارتباط معروف کرخی با امام رضا علیه السلام و اسلام آوردن وی به دست آن حضرت، از نظر تاریخی و برخی جهات دیگر مورد تأمل است. ازجمله آسیب های مهم این فرقه، سلسله مشایخ و اقطاب ذهبیه است که گرفتار چند بریدگی و کودتای درون فرقه ای می باشند. این مقاله با روش توصیفی و با هدف معرفی این فرقه، با بررسی و نگاه انتقادی به فرقه ذهبیه تدوین یافته است و تلاش شده دیدگاه صاحب نظران و منتقدان مورد توجه قرار گیرد.

آتش در عرفان نماد نور، عشق،اشراق، خرد و پیوند با خداوند است که در عرفان جهانی عمومیت دارد و در عرفان اسلامی و زرتشتی نیز که بخش های اصلی عرفان ایرانی به شمار می آیند همین مطلب دیده می شود. آتش به صورت عشق در عرفان حضور یافته و در همه کشف و شهودهای عارفان همواره نور وآتش به نوعی دیده می شود. در دین زرتشت نیز همواره خدای یکتا پرستیده می شده و نور و آتش برترین جلوه حق قلمداد می شده است. آموزه های زرتشتی در اغلب ادیان تاثیر نهاده و به ویژه در ادیان ابراهیمی نقش آفرینی نموده است. خداوند در این ادیان نور دانسته شده و همواره به صورت نور یا آتش بر انبیاء و اولیاء و عرفا جلوه نموده است.

تصوف نوعى ایدئولوژى است که از نظر تا عمل را در بر گرفته و از قرن دوم هجرى در میان مسلمانان ظاهر گشته است. عوامل پیدایش تصوف در اسلام عبارت‏اند از افکار و مذاهب هندى و بودایى، دنیاپرستى و آشوب‏هاى سیاسى، تماس مسلمانان با رهبانیان مسیحى، انتشار فلسفه یونانى و نو افلاطونى و تفسیر به رأى از مفاهیم و تعلیمات دینى. در این مقاله به برخى فرقه‏هاى صوفیه از جمله فرقه ذهبیه و سر سلسله آن، یعنى معروف کرخى، پرداخته شده و مسایلى هم‏چون بریدگى مشایخ ذهبیه و مهم‏ترین بدعت‏ها و انحرافات فرقه‏هاى صوفیه مانند خانقاه، تأویل قرآن، اسلام گزینش‏گر و غیره و نیز شبهات آن‏ها و فتاواى فقها در این موارد بیان گردیده است.

این رساله ارائه دیدگاهی جامع از تاریخ جامع از تاریخ و تحولات فکری و طریقتی سلسله کبرویه و مقایسه آن با سایر سلسله های صوفیه است که در یک مقدمه و سه بخش تنظیم یافته است . مقدمه شامل تحقیقی در باب نجم الدین و طریقت کبرویه ، و نفوذ آن در داخل و خارج ایران و تأثیر ان بر فرهنگ اسلامی است. بخش اول رساله به تحلیل جامعه ، حکومتها ، و سلسله های صفویه ، علماء مشایخ سرشناس و مسائل فرهنگی پیش از ظهور نجم الدین می پردازد و نقش پیشوایان کبرویه بویژه نجم الدین کبری در جلوگیری از شدت عمل مغول را بیان می دارد. بخش دوم رساله شرح احوال و زندگی شیخ نجم الدین است و بخش سوم به توضیح سهم گذشتگان و بانیان مبانی فرهنگی ، اجتماعی این عصر اختصاص یافته است. شجره نامه شیخ کبری و سلسله کبرویه تا به امروز در این بخش ترسیم شده است. رساله شامل سه ضمیمه است. سه رساله کوتاه و مفید از نجم الدین کبری ، تعلیقاتی در معرفی سه رساله و فهرست اعلام

نقشبندیه از معدود طریقت‏هاى ماندگار صوفیه است که در جمهورى‏هاى تازه استقلال یافته شوروى سابق، نقش بى‏بدیلى در احیاى فرهنگ حقیقى و هویت ذبح شده مسلمانان این بخش از جهان اسلام داشته است. دانشمندان و متفکران این مناطق در تلاش براى کشف ریشه‏هاى عقیدتى جوامعشان، به اسلام طریقتى و در آن میان به طریقت نقشبندیه رسیده‏اند. این طریقت که در زمان حکومت شوراها هم‏چون سایر جنبه‏هاى اسلام تحت سیاست رسمى «الحاد علمى» دولت مورد حملات شدید قرار گرفت، پس از استقلال از پوسته دفاعى خود بیرون آمد و به حیات بالنده خود ادامه داد. مقاله حاضر که برگرفته از کتاب نقشبندیه در آسیاى غربى و مرکزى است در برگیرنده نشانه‏هاى احیاى طریقت در ازبکستان و اهمیت آن، رواج تذکره‏هاى تقشبندى و نقش آن‏ها در بازسازى اندیشه دینى مسلمانان آن دیار مى‏باشد.

تصوف مکتب خراسان قابل انکار نیست و از وجود چهره های شاخص و آثار برجسته و طریقت های مشهور و اندیشه های بلند می توان آن را دریافت. تصوف خراسان دارای ویژگی هایی چون: مشایخ صاحب نام، آمیختگی تصوف با فتوت و عیاری، سماع، تعالیم فرقه ملامتیه، برنامه های مدون خانقاه، رواج شعر و شاعری در برنامه های خانقاه، تلاش برای صلح جهانی، ارتباط با ائمه شیعه و پایبندی شدید به شریعت، موضع گیری در قبال زور و ستمگری، تلاش علمی، باطن گرایی، و گرایش نخبگان بوده است. و همین خصوصیات باعث آفرینش آثار و نتایج مهمی چون تصوف و فتوت و شعر عرفانی و نزدیکی تصوف به تشیع و نهضت های دینی و اجتماعی گردید. اینها نشانگر اهمیت این موضوع می باشد.

این مقاله به نقد آرا دو گروه از شارحان کلام حافظ پرداخته است که وی را ملامتی و یا متمایل به آیین ملامت دانسته اند. نظر گروه اول که به ضرس قاطع حافظ را ملامتی خوانده اند، با عنایت به فاصله زمانی میان عصر زندگانی وی و روزگار رواج اندیشه ملامت، مورد تردید قرار گرفته است، اما نمایاندن نادرستی نظر گروه دوم که حافظ را متمایل به اندیشه ملامتیان، دل باخته و پذیرنده اصول ایشان و صاحب توافق با مشرب آنان معرفی کرده و به عرفانش رنگ ملامت داده اند، هدف عمده این مقاله بوده است. برای تحقق این منظور، ذیل هفت شماره به طرح توافق ها و تقابل های کلام حافظ با آرا اهل ملامت پرداخته ایم تا وجود گزاره های متناقض و ناهم خوان در شعر وی و عاری بودن عرصه کلام بزرگان طریق ملامت از چنین گزاره هایی را برجسته سازیم. سپس کوشیده ایم تا برای هم خوانی ها و ناهم خوانی های کلام حافظ با عقاید ملامتیان دلیلی سازگار با منطق زبانی و ساختار شعر او عرضه کنیم. در پایان با تکیه بر دلایل ارایه شده، این نتیجه را به دست داده ایم که حافظ مبلغ هیچ اندیشه رسمی یا غیر رسمی نیست. او شاعری آزاد اندیش است که در هیچ قالبی اعم از عرفانی و غیر عرفانی نمی گنجد و هنرش را در درجه اول اهمیت قرار می دهد. با این همه، تاویل پذیری شعر وی از سویی و سعی شارحان بر پاسخ گویی به افق توقعات زمانه از سویی دیگر، سبب اعطای مشرب ملامتی به وی شده است