درخت حوزه‌های تخصصی

آفرینش از مفاهیم اساسی در جهان بینی اسلامی است که نقشی برجسته در همة ابعاد اندیشه دینی ایفا می¬کند. در این میان متکلمان اشعری به منظور تعظیم خداوند، با وسعت بخشیدن به قلمرو قدرت و ارادة الهی، نظریة خلق از عدم را برگزیده¬اند. این دیدگاه مبتنی بر پیش¬فرضها و لوازم خاصی است و از برخی مشکلات عقلی رنج می¬برد. در این مقاله سعی شده است مبانی این نظریه بررسی و مشکلات و لوازم عقلی آن مطرح شود و سپس مورد نقد قرار گیرد. ترکیب نظریة اشاعره با وجود شناسی ملاصدرا پیشنهادی است که می¬تواند تصویری قابل دفاع از خالقیت الهی پدید آورد.

میرداماد برای رفع اختلاف بین متکلمان و فیلسوفان، نظریه «حدوث دهری» را ابداع کرد. وی با طرح این مطلب که ما سه وعاء زمان، دهر و سرمد داریم و خداوند با تمام صفات و ویژگی های خود در وعاء سرمد قرار دارد، نه در وعاء زمان و دهر، بر آن داشت تا مشکل پیش آمده در مساله حدوث و قدم عالم را حل نماید. اگرچه گروهی از حکما از نظریه او دفاع کردند، بسیاری از آنان به عنوان مخالف، نظریه این فیلسوف متاله را نقد نموده اند. در این نوشتار برآنیم تا نگاهی به دیدگاه برخی از مخالفان انداخته، اندیشه این حکیم را نقد کنیم؛ زیرا معتقدیم میرداماد سعی وافری در این زمینه داشته است؛ ولی هنوز مشکل حل نشده و این نظریه درحقیقت همان حدوث ذاتی یا امری شبیه به آن، اما با اسم دیگر است.

علم کلام محور و زیربنای دیگر علوم دینی است. فهم دقیق ماهیت این علم در گرو شناخت موضوع، مسائل، اهداف، مشرب‌ها، سیر تحولات و روند تکاملی آن است. نوشتة حاضر در راستای تأمین برخی از این محورها به طرح چند پرسش مهم و جست‌وجوی پاسخ‌های آن از آثار آیت‌الله سبحانی پرداخته است. فهرست این پرسش‌ها بدین قرار است: عوامل رشد و گسترش علم کلام اسلامی کدام‌ است؟ نقش ائمه? در تبیین کلام اسلامی چیست؟ آیا در قرن‌های گذشته کتابی در قالب اصطلاح‌نامه یا دانش‌نامه یا موسوعه برای علم کلام نگارش یافته است؟

در این نوشتار تعریف‌هایی که دانشمندان از علم کلام ارائه کرده‌اند به ترتیب تاریخی نقل، و به نکات ضعف و قوت آنها اشاره شده است. برای نشان دادن سیر تحول و تطور علم کلام و نیز نمایاندن مقدار موفقیت دانشمندان در ارائة تعریفی جامع و مانع از علم کلام، که شامل ادوار تاریخی آن باشد، تعریف تفتازانی و لاهیجی ـ که علم کلام را به کلام متقدمان و متأخران تقسیم کرده‌اند ـ بیشتر کانون توجه قرار گرفته است. سپس پرسش‌هایی که این تعریف‌ها بی‌پاسخ گذاشته‌اند مطرح گردیده، در نهایت خوانندگان به این نظریه رهنمون می‌شوند که آنچه را امروزه علم کلام می‌نامند و علم واحدی تلقی می‌شود می‌توان متشکل از چند علم دانست.

از مباحث مقدماتی و اساسی برای شناخت هر علم، آگاهی به نام‌ها و اصطلاحات گوناگون آن علم و تاریخچة پیدایش و وجه تسمیة آنهاست، و نیز اینکه مشهورترین نام آن علم چیست و کدام وجه‌تسمیه برای آن مناسب‌تر است. این مقاله با همین رویکرد، نام‌های مختلف علم عقاید را بررسیده و سپس روی مشهورترین نام آن، یعنی «کلام» تمرکز یافته است، و با رویکردی تحقیقی و نقادانه، از تاریخچة پیدایش آن و نیز وجوه مختلف نام‌‌گذاری علم عقاید به «کلام» بحث کرده و سرانجام نظر برگزیده را مطرح ساخته است.