درخت حوزه‌های تخصصی

طبقات الصوفیهانصاری و تذکر ة الاولیاعطار و نفحات الانسجامی، از آثار مهم و مدون تاریخ تصوف هستند که در شرح حال و رفتار مشایخ این آثار، هدف، محتوا و طرز بیان مشترکی دارند. علاوه براین، در هرسه آن ها تحت تأثیر افکار و عقاید و اوضاع روزگار مؤلفانشان، به بخش هایی خاص از احوال و رفتار و اوصاف مشایخ توجه شده که از منظرهای مختلف قابل بررسی است. ذوالنون مصری یکی از برجسته ترین مشایخ صوفیه است که در این پژوهش، با بررسی تطبیقی گزارش تاریخی، وصفی و روایی شخصیت او در این سه اثر درمی یابیم که وجه اشتراک هر سه اثر، شناساندن استعلایی شخصیت ذوالنون درجهت تعلیم مبانی تصوف است، اما انصاری در عصر تعصب و مواجهه با درگیری های مذهبی و فرقه ای آن زمان و در مسیر تکوین مبانی تصوف، ذوالنون را عارفی متشرع و مذهبی می داند. عطار با استفاده فراوان از کرامات و بهره گیری ماهرانه از عناصر داستان، با نگاه انتقادی به روزگار پر از فسادش او را عارفی مبارز و مردمی می شناسد. درنتیجه تصویر ذوالنون در اثر عطار، با تصویر او در طبقات متفاوت است. جامی نیز سعی می کند بدون توجه به اوضاع اجتماعی خود، ذوالنون را صوفی معتدلی معرفی کند که رسالت تعالیمش، هدایت فرد به سوی مبانی اخلاقی است، عارفی معتدل و اخلاق مدار.

ایجاد تعادل میان اسلام و تصوف و انطباق اعمال تصوف با ظاهر شریعت یکی از دغدغه های مهم عرفا و اولیاء شبه قاره ی هند بوده است. سیداحمد خان سِرهِندی معروف به مُجَدِّد اَلْفِ ثانی، با ارائه برداشت و تفسیری جدید از تصوف، سعی در برقراری آشتی میان شریعت و طریقت دارد. این مقاله آراء عرفانی او را با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و با مراجعه به آثار وی بررسی کرده است. او در آثار خود، به ویژه در سراسر مکتوبات، نشان می دهد که طریقت و شریعت مکمل یکدیگرند و اختلاقی میان آن دو نیست. او علمای راستین را کسانی می داند که هم به ظاهر شریعت می پردازند و هم به منتهای مقامات تصوف رسیده اند. سرهندی، با ارائه تعریفی جدید از شریعت حقیقی و دامنه اش، آن را چیزی می داند که علمای راسخین بدان دست یافته اند، شریعتی که تعارضیجبا طریقت نداشته و دربردارنده آن نیز است. او با بر شمردن مراحل سیر وسلوک، هدف از آن را از بین بردن موانع بر سر راه رسیدن به خدا و نیل به فناء فی الله و بقاء بالله می داند.

ابن فارض مصری عارف و شاعر بزرگ قرن ششم و هفتم مصر را قصیده ای معروف است در عشق خالق ازلی و بادة وجودی لم یزلی‘که در نوع خود بی همتا و بی نظیر است . و در طول تاریخ بزرگان ادب و عرفان شروحی بر آن نگاشته اند. از آن جمله نورالدین عبدالرحمن جامی کتاب لوامع را و امیر سیدعلی همدانی ملقب به علی ثانی کتاب مشارب الاذواق را. نگارندة این شرح منظوم روشی ابتکاری را در شرح این قصیده پیش گرفته است. ضمن ترجمه و تفسیر ابیات‘بکشف رموز و اسرارآن پرداخته و موضوع قصیدة خمریه را با وقایع اسلامی و یاد پیغمبر مصطفی(ع) و ولیّ مرتضی(ع) و واقعة کربلا و قهرمانان آن که نمایانگر عشق پاک الهی هستند تطبیق کرده است . و پیش از شرح منظوم‘مقدمه ای دربارة ابن فارض ومعانی بادة عرفانی و شروح خمریّه گفته آمد. تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.

شبلى از عرفاى ایرانى الاصل و مشهور قرن سوم هجرى الست که حیات دوگانه اى داشته است. او نیز چون بعضى از بزرگان ایرانى مانند ناصر خسرو و سنایى درآغازکار از دولتیان عهد خود بود ولى به جهت تأثیر تعلیمات صوفیان از طریق پیشین خود قطع تعلق نمود. شبلى در سال 247 هجرى در سامرا بدنیا آمد و در 334 در بغداد فوت نمود. او تحصیلات مدرسه اى داشت و به قولى موطاى مالک را از بر نموده بود. پس از تغییر حال در محضر خیر نساج توبه کرد و شاگردى جنید بغدادى را در پیش گرفت. شبلى با حلاج قرابت فکرى داشت. از این رو بزرگترین مبلغ اندیشه هاى حلاج پس از مرگ اوست. شبلى براى دست یابى به هدت خود و نیز مصون ماندن از آسیب طرفداران خلیفه و طاعنان طریق تصؤف، هر ازگاهى خود را دیوانه مى ساخت. از این عارف شوریده اقوال و اشعار پراکند ه اى درکتب تذکره برجاست.

ملاعلیخان قارى در بین سالهاى 1160 تا 1180ه ق در یک خانواده که به علم و ادب معروف بودند در دزفول بدنیا آمد. او عالم و عارفى بود که ساده زیستى و زهد و تقوى او تا به امروز زبانزد خاص و عام است. او هرگز از خود سخن نگفت و دوست نمى داشت که د یگران درباره شخصیت علمى و عرفانى او سخنى بگویند. او تألیفاتى داشته که متأسفانه از بسیارى از آنها اطلاعى در دست نیست. دو اثرگرانبها از او بدست آمده یکى مصحفى است بخط مؤلف در دو جلد با حاشیه هایى در موردکلمات و آیات از نظر صرفى و نحوى و بلاغى. اثر دیگر کتابى است در باب قرائات مختلف و روایات آنها و اختلاف قرائات بین حفص و شعبه که هر دو راویان عاصم بود ه اند.