غلامعلی حشمتی

ارزیابی اتنوبوتانیکی در مراتع کوهستان آبیدر واقع در جنوب غربی شهرستان سنندج و دهستان محدوده ی آن وجود تنوع بسیار بالای اکولوژیکی از یک سو و رویکرد گسترده ی مردم به استفاده از گیاهان دارویی و طب سنتی از سوی دیگر، شناسایی و معرفی گیاهان دارویی و بومی منطقه و موارد استفاده ی آن ها را ضروری ساخت. مطالعات پیشتاز و پیمایش صحرایی، تهیه لیست گیاهان دارویی و خوراکی منطقه با منابع معتبر گیاه شناسی، مطالعات اسنادی و مصاحبه های عمیق و نیمه ساختاریافته، باورها و دانستنی های جوامع محلی و مستندسازی آن ها. برای هر گونه ، خانواده ی گیاهی، نام علمی گونه، نام فارسی، نام محلی، خواص درمانی، اندام مورد استفاده و نحوه ی مصرف تدوین شد. شناسایی 215 گونه ی دارویی و خوراکی با ارزش دارویی متعلق به 49 خانواده ی گیاهی. از لحاظ فراوانی گونه های دارویی و خوراکی با خواص دارویی خانواده های Asteraceae با 64 گونه، Poaceae با 38 گونه و Apiaceae با 35 گونه دارای بیشترین فراوانی و فراوانی درصد توزیع همین ترتیب برقرارابوده ، برگ ها با 35% توزیع بیشترین استفاده و تهیه دمنوش بیشترین نوع مصرف، التیام دردهای مفصلی و رماتیسمی بیشترین مقدار فقدان مطالعات مستند اتنوبوتانیکی، لزوم حفاظت این گیاهان و ثبت و ضبط دانسته های مردم در رابطه با درمان های محلی

واگذاری عرصه های طبیعی تولید علوفه بصورت طرح های مدون علمی می تواند در معیشت روستانشینان نقش بازی کرده و ارزیابی این طرح ها کمک قابل توجهی به برنامه ریزان در جهت مشارکت بیشتر بهره-برداران روستایی نموده و منجر به حفظ و احیاء عرصه های طبیعت می شود. هدف این مطالعه بررسی اثرات واگذاری عرصه های طبیعی به بهره برداران روستایی در قالب طرح های مدون علمی از دیدگاه بهره برداران و کارشناسان می باشد. روش انجام این پژوهش به صورت پیمایشی است. تعداد نمونه آماری این تحقیق با استفاده از فرمول کوکران و با روش تصادفی از 37 بهره بردار حاظر در سامان های عرفی و 40 کارشناس تعیین گردید. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از ضریب همبستگی اسپیرمن و تحلیل رگرسیونی از نرم افزار SPSS نسخه 16 انجام شد. نتایج نشان داد که بین متغیر موفقیت واگذاری عرصه های طبیعی تولید علوفه به بهره برداران در قالب طرح های مدون با متغیرهای مستقل آموزش بهره برداران، بالا بردن توان اقتصادی بهره برداران ( از طریق اصلاح و احیاء مراتع، از طریق تلفیق زراعت و دامداری و از طریق کمک های جنبی بلاعوض) در سطح احتمال 01/0 معنی دار است. نتایج تحلیل رگرسیونی نیز نشان می دهد که متغیرهای مستقل ذکر شده، 74 درصد عوامل مؤثر بر میزان موفقیت واگذاری عرصه های طبیعی تولید علوفه به بهره برداران روستایی را تبیین می کنند.

در این مطالعه روش طراحی سناریوی فرضی در خصوص ایجاد جاذبه های جدید گردشگری در این قبیل اکوسیستم ها بررسی شده است. بدین منظور سنایوی برگزاری یک تور گردشگری در مراتع تخریب شده منطقه سوهان چناران مورد مطالعه قرار گرفت. نمونه-برداری به روش پرسشگری از بین مردم شهر مشهد که بیشترین نزدیکی را با این منطقه دارند انجام شد. در این پرسشنامه ها از افراد خواسته شد تا با توجه به شرایط برگزاری و هزینه های شرکت در تور پیش بینی کنند که چند نفر از کسانی که می شناسند در این برنامه شرکت خواهند کرد. بر اساس نتایج حاصله هزینه منطقی جهت شرکت هر نفر در برنامه تور گردشگری تعیین شد. سپس برآوردهای لازم در خصوص میزان درآمد حاصل از اجرای این برنامه در طی سال برآورد گردید. نتایج این مطالعه نشان دادند که اگرچه در حالت عادی ارزش اقتصادی کارکرد تفرجگاهی منطقه مورد مطالعه نزدیک به صفر است ولی با اجرای یک برنامه تور گردشگری می توان در حدود 390,000,000 ریال در منطقه درآمد کسب کرد.

بهره برداران مرتع، اعم از جامعه عشایری و روستایی در ایران، از سالیان بسیار دور اندوخته های ارزشمندی در زمینه دانش بومی مدیریت مرتع دارند که پتانسیل های فرهنگی و سرمایه های اجتماعی و فرهنگی این جامعه کهن به شمار می روند. لذا در این تحقیق به بررسی مبانی تقسیم بندی و نامگذاری اجزای محیط در مرتع دیلگان به عنوان عاملی مهم در نظام های طبقه بندی عرصه های مرتعی از منظر دانش بومی پرداخته شد. گرد آوری اطلاعات از طریق مصاحبه در محل زندگی عشایر و مشاهده مشارکتی بر اساس روش پیمایشی صورت پذیرفت. از اطلاعات کسب شده از شیوه های متفاوت مصاحبه، فیش برداری شده و استخراج مفاهیم کلیدی از دانش روایی بومیان صورت گرفت. نتایج این بررسی گویای آن است که عشایر دارای مشاهداتی زیرکانه و دقیق در مورد نظام های طبقه بندی شده اند که کاملا با شرایط محلی مطابقت دارد. چنانکه ایشان برای هریک از اجزای طبیعت پیرامون خود طبقه بندی های مجزایی قائل بودند. بر این اساس ایشان عرصه مرتع را بر مبنای شکل ناهمواری، دما، پوشش گیاهی، خاک، منابع آب، کاربری اراضی و راه های دسترسی تقسیم بندی نموده و برای هر یک نام و تعریف مجزایی قائلند. این اجزا به گونه ای نامگذاری و تعریف گردیده است که برای اکثر قریب به اتفاق مردم بومی دارای مفاهیمی کاربردی و شناخته شده است چنانکه هرچند که این مفاهیم به عنوان منابع مکتوب درجایی ثبت نگردیده، لیکن اشتراک های فرهنگ زیست محیطی آنچنان در نامگذاری هریک از اجزای زیست بوم لحاظ گردیده که برای اکثر مردمان ساکن در عرصه مورد مطالعه ذکر نام های اجزای طبیعت مفاهیمی مشترک را به ذهن متبادر می سازد.

دانش بومی بخشی از فرهنگ یک سرزمین است که شیوه هایی از چگونگی سازگاری یک جامعه نسبت به شرایط زیست بوم را دربرمی گیرد. ثبت و جمع آوری این دانش اغلب به عهده مردم نگاران است. یکی از زمینه های کارآمد در پژوهش های مردم نگارانه ثبت دانش بومیان در زمینه طبخ غذا با استفاده از گیاهان مختلف در محل زیست آنهاست که امری کاملا درگیر با مسائل اجتماعی و فرهنگی است و به همین دلیل موضوع کار مردم نگاری و مردم شناسی نیز می باشد. در این تحقیق که در مرتع دیلگان استان کهگیلویه وبویراحمد صورت گرفت، ابتدا گیاهانی که تمام یا بخشی از اندام آنها به عنوان غذای اصلی یا طعم دهنده مورد استفاده بود، شناسایی گردید. این گیاهان فرم های رویشی مختلف درختی، بته و علفی را دربرداشته و شامل میوه درختان، برگ، ساقه گل دهنده و پیاز گیاهان علفی و بته ای بودند. در ادامه با استفاده از مصاحبه باز و مشاهده مشارکتی نام و شیوه طبخ خوراک های محلی تهیه شده توسط عشایر منطقه جمع آوری شد. در مجموع 21 گیاه خوراکی شناسایی و شیوه طبخ 24 نوع غذا ثبت و مکتوب گردید. نتایج این بررسی مبین آن است که یکی از جلوه های کارآمد و سرشار از تنوع زندگی عشایری، استفاده از گیاهان مختلف در تهیه غذاهای سنتی بوده که توسط مادران ایل نسل به نسل و سینه به سینه تاکنون منتقل شده است. تهیه بخش اعظمی از خوراکی های فراهم شده در خانوار عشایری به گونه ای است که در اغلب آنها گیاهان بخش اصلی را تشکیل داده و یا به عنوان طعم دهنده مورد استفاده واقع می شوند.

گیاه مردم نگاری مطالعه مواجه انسان و گیاه و یک طبقه بندی درون رشته ای در مردم نگاری است که از ویژگی های یک پژوهش آغازگر و بسترساز برخوردار است. این مطالعه با توجه به غنای گونه های گیاهی و دانش بومی گیاهان مرتع دیلگان در استان کهگیلویه و بویراحمد را در فصل های رویش (بهار و تابستان) سال 1392 مورد بررسی قرار داده است. دامنه ای از روش های جمع آوری اطلاعات از شیوه های ساختارمند کمی همچون پرسش نامه های طراحی شده تا روش های کاملاً بدون ساختار کیفی همچون دیدار و گفتگوی آزاد استفاده شده است. پرسش ها با محوریت گیاهان خوراکی و دارویی به صورت مصاحبه در محل زندگی عشایر و مشاهده مشارکتی در رویشگاه گیاهان صورت پذیرفته است. در این تحقیق حدود 60 گونه گیاهی شناسایی شد که دانش بومی مرتبط با 20 گونه از آنها در این مقاله تحلیل می شود. دلیل انتخاب گونه های مذکور اتفاق نظر خبرگان محلی پیرامون نام، خواص، فنولوژی، فراوانی کاربرد و مصرف آنها در میان عشایر بوده است. گیاهان بررسی شده به 9 خانواده گیاهی تعلق داشتند که در این بین خانواده های چتریان و نعنائیان بیشترین سهم را دارا بودند. مصاحبه شوندگان از بین مصرف دارویی گیاهان بیشترین مورد را به بیماری های گوارشی، قند، چربی خون و درمان عفونت نسبت می دادند. نتایج بررسی گویای آن است که دانش بومی عشایر منطقه مورد مطالعه پیرامون برخی گیاهان اطرافشان بسیار غنی است که تنها شامل خواص خوراکی و دارویی گیاهان نیست بلکه دربرگیرنده اطلاعاتی بسیار مفید از زیستگاه گیاهان به لحاظ ادافیکی، توپوگرافی و اقلیمی است.

یکی از موارد بحث برانگیز پیرامون گیاهان دارویی، دانش بومی است. این دانش بسیار گسترده است و جنبه های متفاوتی از جمله اتنوبوتانی گیاهان دارویی را نیز دربرمی گیرد. اتنوبوتانی به معنی دانشی است که بشر از گیاه-شناسی و اکولوژی محیط زیست گیاهان دارد. در این تحقیق یک ارزیابی اتنوبوتانیکی در 5 روستای واقع شده در منطقة ترکمن نشینِ اطراف شهرستان کلاله واقع در شمال شرقی استان گلستان، صورت پذیرفت. جمع آوری اطلاعات با استفاده از مصاحبه و پرسشنامه در سه مرحله انجام شد و اطلاعاتی مانند زمان جمع آوری، پراکنش اکولوژیکی، نام محلی، خواص درمانی و اندام دارویی مورد استفاده برای گیاهان مورد مطالعه، مجموعاً با استفاده از 234 پرسشنامه ثبت شد. در این بررسی تعداد 45 گونه دارویی– خوراکی، متعلق به 21 خانواده با توجه به سابقه مصرف توسط مردم بومی معرفی شد. نتایج نشان داد که دانش بومی نه تنها دارای اطلاعاتی در زمینه خواص درمانی گونه های دارویی است، بلکه درمورد خصوصیات اکولوژیکی گیاهان (اتنواکولوژی) نیز اطلاعات گرانبهایی دارد که حتی بدون نیاز به عملیات اکولوژیکی و صرف هزینه و زمان بسیار جهت پلات اندازی، می توان پراکنش تقریبی آنها را نیز برآورد نمود.

اکوسیستم های مرتعی از قطعات متنّوعی تشکیل شده اند که میزان عملکرد هر یک از آن ها با یکدیگر تفاوت دارد. خصوصیات ساختاری و عملکردی قطعات مرتعی در اثر فعالیت های مدیریّتی تغییر می کند و از این خصوصیات می توان برای تفسیر آثار مدیریّت استفاده کرد. بدین منظوردر منطقه جنوب غربیاستان اصفهان نمونه برداری در سطح چشم انداز که شامل دو گونه Bess Artemisia sieberi (درمنه دشتی) و Anabasis aphylla. L(شپشو) است، انجام شد و ویژگی های عملکردی مرتع مورد نظر، مطالعه و سپس با ویژگی های فیزیکی و شیمیایی خاک حاصل از تشریح پروفیل خاک مقایسه شد. نمونه برداری در دو ترانسکت 50 متری انجام شد و با استفاده از مدل LFA سه ویژگی پایداری، نفوذپذیری و چرخه مواد غذایی تعیین گردید.  نتایج نشان داد که دو گونه مورد بررسی دارای عملکرد تقریباً یکسانی بوده و این دو قطعه از نظر آماری تفاوت معنی داری ندارند، اما به مقدار بسیار ناچیزی، گونه.L    Anabasis aphylla دارای ویژگی عملکردی بالاتریاست. منطقه مورد مطالعه از نظر پایداری در حد متوسّطی قرار داشته، در حالی که از نظر ویژگی های چرخه عناصر غذایی و نفوذپذیری در سطح نامناسبی بوده که شاخص نظام سازمان یافتگی در حدود 18/0 حاکی از ساختار نامناسب منطقه است. همچنین نتایج تشریح پروفیل خاک در منطقه، حاکی از نفوذ پذیری و چرخه عناصر نامناسب و پایداری متوسّط در منطقه مطالعاتی است.