ابوذر وفایی

عدم وجود سازوکار ارزیابی در نظام برنامه ریزی باعث شده است که پس از اجرای طرح ها و پروژه های بازآفرینی بافت های فرهنگی- تاریخی کهن تلاشی برای ارزیابی این قبیل برنامه ها انجام نشود و پیامدهای این طرح ها مورد غفلت و فراموشی قرار گیرند. هدف پژوهش حاضر سنجش و ارزیابی پروژه بازآفرینی فرهنگی - اجتماعی فضاهای عمومی با رویکرد ارتقای کیفیت محیطی و هویت محله ایی در پیاده گذرهای تاریخی شهر کاشان می باشد. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و پیمایشی می باشد و  برای تحلیل داده ها از معادلات ساختاری و آزمون تی تک نمونه ای استفاده گردید. نتایج حاصل از آزمون تی تک نمونه ای پژوهش نشان داد که وضعیت شاخص های اصالت محله، احساس تعلق و زیباشناختی در محدوده مورد مطالعه در حالت نامطلوب و پایین تر از سطح متوسط کیفیت قرار گرفته اند و ارزیابی هر یک از شاخص های تعاملات اجتماعی، زیست پذیری و امنیتی محلات نشان داد که شاخص ها در حالتی نیمه مطلوب قرار دارند. همچنین نتایج مدل عاملی مرتبه دوم نشان داد که اهمیت دادن به شاخص بازآفرینی در محلات موردمطالعه باعث بالا رفتن شاخص امنیتی به میزان 98/0، شاخص احساس تعلق به میزان 94/0، شاخص زیست پذیری به میزان 74/0، شاخص اصالت محله به میزان 49/0، شاخص تعاملات اجتماعی به میزان 44/0 و شاخص زیباشناختی به میزان 34/0 می گردد؛ بنابراین امروزه اهمیت تک بُعدی به پروژه های بازآفرینی شهری در محلات نمی تواند به تنهایی به موفقیت در فضاهای شهری منجر شود و همواره باید به ساختاری منسجم، پیوسته و مطلوب از تمام ابعاد کالبدی- بصری، عملکردی، ادراکی، معنایی و محیطی توجه گردد و نیازهای شهروندان در اولویت قرار بگیرد.

رشد سریع توسعه فیزیکی و جمعیتی شهرها در دهه های اخیر موجب مشکلات اساسی در شهرها شده است. شهر کاشان نیز با توجه به قدمت و رشد بالای جمعیتی و فیزیکی از این امر مستثنی نبوده در واقع این رشد عامل نابسامانی در فضا و کالبد شهر و بخصوص ناسازگاری در بین کاربری های شهری شده و موجب پراکنده رویی، افزایش هزینه های حمل ونقل و آلودگی های محیط زیستی و به خطر انداختن توسعه پایدار شهری شده است، لذا ارزیابی کاربری های شهری از حیث شاخص سازگاری به منظور دست یابی به معیارهای متناسب و اصول برنامه ریزی توسعه پایدار شهری از مهم ترین اقدامات در این زمینه می باشد. نوع پژوهش ازنظر هدف کاربردی و از نظر روش انجام تحلیلی- تطبیقی است که با در نظر گرفتن شاخص استاندارد سرانه ها و سازگاری و بهره گیری از نرم افزار GIS به بررسی و ارزیابی کمی و کیفی کاربری ها در سطح شهر کاشان پرداخته است. از چهار سنجه شامل ارتباط کاربری های مختلف، عدم مجاورت کاربری های همجوار، تراکم جمعیت، وسعت زمین به عنوان پایه ای برای تحلیل شاخص های سازگاری کاربری اراضی استفاده شد. یافته های پژوهش نشان می دهد که بیشتر کاربری ها به لحاظ مقایسه سرانه های موجود با سرانه های استاندارد در طرح های شهری با کمبود فاحشی روبرو می باشند و از سوی دیگر تحلیل کاربری ها با شاخص سازگاری حاکی از ناهمسانی سازگاری در بین بعضی از کاربری های شهری مانند مسکونی با بیش از 40 در صد، کاربری آموزشی با بیش از 37 درصد، کاربری اداری با 36 درصد، کاربری درمانی با 27 درصد و کاربری ورزشی با 19 درصد با کاربری های همجوار خود است، لذا مسئولین شهری می بایست در برنامه های مربوطه به توسعه آینده شهر، ضمن تخصیص بهینه فضا به کاربری های مورد نیاز برای رفع کمبود فعلی، به توزیع مناسب کاربری های همجوار بر اساس مؤلفه های مکانی – فضایی توجه جدی داشته باشند.

مقدمه: امروزه ش هر کاشان با مس ایل و مش کلات متع ددی از جمله ان واع آلودگی های زیست محیط ی، تخری ب من ابع و ک اهش فضاهای طبیعی و در پی آن افزایش نیاز شهروندان ب ه محیط زیستی پایدار مواجه می باشد. در این راستا یکی از راهبردها، توجه به مقوله توسعه پایدار شهری برای رسیدن به تعادل فضایی شهرها در قالب رویکردی استراتژیک می باشد. هدف پژوهش: پژوهش حاضر بر آن است ضمن تحلیل وضع موجود (قابلیت ها و محدودیت ها)کاشان در حوزه محیط زیست شهری ، به ارایه راهبردهای کلیدی جهت پایداری زیست محیطی شهر در قالب برنامه ریزی راهبردی بپردازد. روش شناسی تحقیق: نوع پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر شیوه انجام توصیفی، تحلیلی است . در طراحی تحقیق و جمع آوری اطلاعات از دو روش اسنادی و پیمایشی بهره گرفته شده است. تکنیک مورد استفاده جهت تجزیه و تحلیل داده ها،مدل تلفیقیSWOT- AHP می باشد. قلمروجغرافیایی پژوهش: شهر کاشان است که در حال حاضر دومین رتبه جمعیتی و صنعتی را بعد از شهر اصفهان در سطح استان دارد. یافته ها و بحث : بررسی ها نشان می دهد شهر کاشان به دلایلی از جمله افزایش جمعیت، توسعه شدید فیزیکی و صنعتی، با مسائل زیست محیطی همچون پساب ها و آلاینده های صنعتی، فرسایش شدید خاک، تخریب و از بین رفتن باغ ها و اراضی کشاورزی و تبدیل آن به فضاهای مسکونی و صنعتی و ناقص بودن سیستم دفع فاضلاب شهری مواجه می باشد و این مسایل موجب ناپایداری زیست محیطی شهر گردیده و مدیریت شهری را با چالش های جدی روبرو ساخته است. بنابراین توجه به این گونه مشکلات و چالش های زیست محیطی شهر کاشان، نیازمند رویکرد نوینی همچون برنامه ریزی راهبردی است تا از طریق ارزیابی و تحلیل وضع موجود شهر کاشان در حوزه محیط زیست شهری، به تدوین، تعیین و اولویت بندی راهبردهایی جهت توسعه پایدار زیست محیطی شهر پرداخت. نتایج: نتایج بدست آمده نشان می دهد ساختار موجود زیست محیطی شهر از یک طرف با نقاط ضعف داخل ی و از طرف دیگر با تهدید های خارجی روبرو است بنابراین راهبرد های قابل قبول در حوزه زیست محیطی شهر کاشان از نوع استراتژیهای تدافعی (WT) است که می بایست در اولویت برنامه های توسعه پایدار زیست محیطی شهر کاشان قرارگیرد.

جاذبه های مختلف در شهر کاشان اشکال متنوع ، زیبا و کم نظیری از گردشگری شهری را به وجود آورده است، اما بی توجهی به نقش برنامه ریزی شهری در جهت توسعه زیرساخت ها، تجهیزات و ارائه تسهیلات به گردشگران سبب عقب ماندن این شهر در یکی از زمینه های مهم فعالیت های اقتصادی و اجتماعی در سطوح منطقه ای، ملی و جهانی به عنوان مقصد حرکت های گردشگری شده است. بنابراین از آنجا که توجه به ارکان و معیارهای اساسی برنامه ریزی شهری برای استفاده مؤثر از این جاذبه ها امری ضروری است، در پژوهش حاضر، نقش راهبردی و کلیدی برنامه ریزی شهری در توسعه پایدار گردشگری شهر کاشان تبیین و راهبردها و رهنمودهای مناسبی برای توسعه این فعالیت به منظور تأثیر مثبت بر توسعه پایدار (اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) شهر ارائه شده است.نوع پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر شیوه انجام توصیفی- تحلیلی است که اطلاعات آن به دو شیوه اسنادی (کتابخانه ای) و پیمایشی (میدانی) جمع آوری شده است. براساس نتایج پژوهش، زیرساخت ها، تجهیزات و تسهیلات شهری، همچنین استفاده از ابزارهای نوین در برنامه ریزی گردشگری تأثیر بسزایی در دستیابی به توسعه پایدار گردشگری دارند؛ یعنی به تناسب توسعه زیرساخت ها، تجهیزات، ساماندهی فضای شهری و استفاده از ابزارهای نوین در برنامه ریزی گردشگری، امکان دستیابی به توسعه پایدار گردشگری شهری بیشتر خواهد شد.

در برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، عدالت در توزیع و پراکنش فضایی کاربری ها یکی از مؤلفه های اساسی در توسعة پایدار شهری محسوب می شود. گسترش کالبدی کاشان در دهة اخیر و افزایش جمعیت آن باعث عدم تعادل در کاربری اراضی در نواحی مختلف آن شده و توسعة پایدار شهری را به خطر انداخته است. بنابراین، با توجه به اینکه کاربری ها و خدمات شهری با پاسخگویی به نیاز جمعیتی و افزایش منفعت عمومی نقش و جایگاهی مهم در برقراری عدالت اجتماعی و فضایی دارند، هدف پژوهش شناخت و ارزیابی کاربری های شهری از منظر عدالت اجتماعی به منظور دستیابی به معیار های متناسب و اصول برنامه ریزی توسعة پایدار شهری است. نوع پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر روش توصیفی - تحلیلی است که با درنظرگرفتن دو شاخص مهم و مؤثر در کاربری اراضی (شامل ظرفیت و عدالت اجتماعی) و به کارگیری نرم افزار GIS، در چارچوب مدل های شاخص آنتروپی و میانگین نزدیک ترین همسایه و سرانة مطلوب، کاربری های شهری در سطح کاشان را بررسی و ارزیابی کمی و کیفی می کند. نتایج پژوهش نشان می دهد کاربری ها پراکنش فضایی مناسبی ندارند و تحلیل کاربری ها با شاخص های ظرفیت و عدالت اجتماعی حاکی از آشفتگی کمی و کیفی در کاربری های نواحی ده گانة کاشان است.

بافت تاریخی و با ارزش کاشان با توان بالقوه ی تاریخی، فرهنگی و کالبدی نهفته در درون خود بهترین نشانه ی هویت شهری کاشان محسوب شده، به دلیل ویژگی های ساختاری خاص در گذشته موجب وحدت فضایی شهر می گردد. این محدوده زمانی با محدوده ی کل شهر قدیم یکی بود اما بر اثر تحولات و تغییراتی که در طول زمان رخ داد، شهر به تدریج گسترش یافت و آنچه که به عنوان بافت تاریخی هسته ی مهم مسکونی، تجاری و ... بود به تدریج در حاشیه قرار گرفت. توسعه و گسترش شهر و ایجاد هسته های جمعیتی حاشیه ی شهر، ساخت متمرکز و متراکم بافت قدیم را تبدیل به بافت پراکنده ی چند هسته ای نموده که از نظم ساختاری خاصی پیروی نمی کرد. رفته رفته میل به فرار از بافت قدیم در دل ساکنین بومی بافت جان گرفت و به تدریج این نواحی از بافت به علت عدم موفقیت در جذب و نگهداشت ساکنین در درون خود به علت کمبود خدمات رسانی هم به لحاظ کالبدی و هم از نظر فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی رو به فرسودگی نهاد. تأکید همزمان بر احیای کالبدی و احیای سازمان اجتماعی و اقتصادی بافت قدیم، شناخت عناصر مختلف بافت قدیم شهر کاشان و تطبیق آن با ساختار و نیاز های بافتجدید و به طور کلی ارائه ی راه حل هایی به منظور بهبود بهینه سازی توسعه ی شهری در راستای ایجاد یک منطقه ی فعال و زنده ی شهری از لحاظ کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جهت تأمین مطلوب نیازها و خواسته های شهروندان از اهداف مهم این پژوهش به شمار می رود.جهت بررسی و تبیین موضوع تحقیق ترکیبی از روش های توصیفی، تحلیلی و پیمایشی استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد عدم تطبیق بافت قدیم شهر با نیازهای روز ساکنین، ناتوانی در خدمت رسانی به خصوص ورود اتومبیل به درون بافت که از جدید ترین نیازهای ساکنین بوده به همراه عدم توانایی مالی ساکنین بافت جهت احیاء مجدد و کم شدن احساس تعلق به بافت به ویژه در بین جوانان و نیز مهاجران غیر بومی، سبب فرسودگی  اقتصادی، اجتماعی و در نهایت نابسامانی بافت شده است.

بافت تاریخی کاشان به دلیل جایگاه خود در مرکزیت شهر، از مهم­ترین محدوده ها برای تمرکز خدمات تجاری، اداری، سیاسی، اقتصادی به شمار می­آید.گرچه محدوده بافت تاریخی، تنها بخشی از کل مساحت شهر کاشان را در بر می­گیرد، اما بررسی چگونگی کاربرد اراضی در این محدوده از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا قلب کاشان (مجموعه بازار) هنوز در این قسمت می تپد و عناصر کالبدی،مشخص کننده هویت تاریخی شهر در این محدوده قرار دارد. این که چگونه می توان مساله حفظ میراث و ارزش های کالبدی بافت تاریخی را با مقتضیات کالبدی زندگی روزمره شهری برقرار ساخت، بخشی از پاسخ خود را در چگونگی کاربرد اراضی پیدا می کند که این امر، موجب اندیشیدن تدابیری خاص و برنامه ریزی منسجم برای تقسیم کاربردها و میزان وسعت و سران ه آنها با توجه به نقش و کارایی آنها در درون بافت می گردد. به طور کلی، هدف از انجام این پژوهش، مطالعه وضعیت موجود کاربردهای زمین در محدوده بافت تاریخی و بررسی وسعت، سرانه، تراکم، پراکندگی هر یک از کاربردهای بافت و شناسایی کمبودها و ایجاد تعادل در تشخیص کاربردها با توجه به اهمیت و کارایی آنها در محدودهْ بافت است. با نگرش به مبانی، مفاهیم و معیارهای کاربرد اراضی، بافت قدیم شهر کاشان، با مساحتی معادل 478 هکتار و جمعیتی برابر 45133 هزار نفر(در سال 1385)، بررسی و تحلیل گردید. بافت تاریخی شهر در وضع موجود، در کاربردهای فرهنگی، ورزشی، تفریحی و فضای سبز دارای کمبود است و این کمبود، مشکلاتی را در زمینه انحراف اجتماعی و عقب افتادگی فرهنگی- اجتماعی جوانان ساکن در بافت شهر سبب گردیده است. از نتایج این پژوهش می توان اشاره نمود که برخی کاربرد ها، مانند: کاربرد اداری، تجاری ( بازار) در داخل بافت دارای عملکرد فرا شهری هستند؛ به طوری که نسبت به سایر کاربردها جذب و تولید سفر بیشتری دارند. ضمن اینکه یک سری کاربردها در داخل بافت وجود دارند که تاثیر مثبت بر سایر قطعات مجاور می گذارند.

کاشان قدیم به عنوان نشانه بارز معماری ایرانی- اسلامی، گویای آن است که شهرسازی و معماری ایرانی- اسلامی هرگز با طبیعت بیگانه نبوده و معماری که برای ایجاد ساختمان مجبور به دخالت در طبیعت گردیده نه تنها موجب انهدام آن نگردیده ، بلکه توانسته تعادلی در این میان به وجود آورد. بافت تاریخی کاشان در گذشته دارای ساختار مشخصی بود. حصار و بارویی که مرز محله را مشخص می کرد و قلعه ای که در نزدیکی آن حصار، محافظت بافت را از دشمنان مقدور می داشت. دروازه ای چند، که مدخل های بافت بودند و گذرهایی که از این دروازه ها شروع شده و با عبور از محلات و مراکز محلات، آنان را به بازار (مرکز اصلی تجارت و رونق اقتصادی بافت) پیوند می زدند. اما شهرسازی دوران معاصر با به ارمغان آوردن خیابان و فلکه و هم چنین با توسعه مرکزیت اداری شهر و ایجاد ساختمان های غیر بومی و محصور در فضای سبز، لطمات جبران-ناپذیری بر بافت اُرگانیک شهر وارد کرده است. بنابراین سازمان فضایی و ساختار کالبدی بافت تاریخی، طی دوران های مختلف، دگرگونی بسیار زیادی پیدا کرده است. بررسی و تعیین مسیر تغییر و تحولات ساختار بافت قدیم شهر در هر دوره تاریخی تا کنون ، آسیب های وارد شده بر این بافت ارزشمند طی گسترش شهر در سده اخیر و به طور کلی حفظ، احیاء، باززنده سازی و برنامه ریزی آن نه تنها به عنوان یک موضوع شهری و منطقه ای بلکه به مثابه یک مسأله ملی از اهداف مهم این پژوهش به شمار می رود. برای بررسی و تبیین موضوع تحقیق، ترکیبی از روش های توصیفی، تحلیلی و پیمایشی استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که ساختار اصلی بافت قدیم شهر کاشان از استخوان بندی اُرگانیک منحصر به فرد و سازمان فضایی خاصی برخوردار بوده که این ساختار از برج وباروی شهر، معابر و گذرها، محلات و مرکزمحلات، فضاهای عمومی مانند بازار و میدان تشکیل شده بود. بررسی ها نشان می دهد، تغییر ساختار منسجم و متمرکز و در عین حال پویای قدیمی برای اولین بار در اوایل دهه 40 با شکستن و فرو ریختن حصار شهر رخ داد. از این دوران به بعد توسعه وگسترش شهر و ایجاد هسته های جمعیتی حاشیه شهر ساخت متمرکز و متراکم بافت قدیم را به بافت پراکنده چند هسته ای تبدیل کرد که نظم ساختاری خاصی نداشت. به تدریج این نواحی از بافت به علت عدم موفقیت در جذب و نگهداشتن ساکنان در درون خود به علت کمبود خدمات رسانی رفته رفته به لحاظ کالبدی ، اجتماعی و اقتصادی رو به فرسودگی نهاد.