محمدصادق میرزاابوالقاسمی

استفاده از نقاشی دیواری یکی از شیوه های متداول تزیینات معماری در بناهای دوره زندیه در شیراز بوده است. از آنجا که فضای غالب دیوارنگاره های دوره زندیه با نقوش گیاهی پوشیده است، موضوع این مقاله نیز به بررسی و تحلیل کیفی این نقوش محدود شده است. بدین منظور، ابتدا آثار اصیل نقاشی دیواری در ارگ کریم خان، تکیه هفت تنان و عمارت کلاه فرنگی باغ نظر شناسایی و سپس تنوع نقوش گیاهی موجود در آنها زیر عناوین ترنج، گل و بوته ، گل و پرنده و اسلیمی و ختایی طبقه بندی و بررسی شده است. این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی و بر مبنای مشاهدات میدانی و مطالعات کتابخانه ای نوشته شده است. همچنین نشان می دهد در نقاشی دیواری های دوره زندیه به خوبی از تنوع نقوش گیاهی استفاده شده است. ظرافت طراحی این نقوش بسیار چشمگیر است و از این نظر، با نمونه های نقاشی تزیینی در ابعاد کوچک در همین دوره قابل مقایسه خواهد بود. استفاده از قاب بندی منظم و متوازن نیز بر کیفیت طراحی این نقاشی ها افزوده است. همچنین تقارن، تقریباً در طراحی تمامی ترنج ها و اسلیمی و ختایی ها و غالب گل و بوته ها رعایت شده است و ارتباط نقش ها در سطوح اتاق یا ایوان، به خوبی محفوظ مانده است. مجموعه این نکات، بیش ازپیش بر ارزش تزیینی و آرایشی نقاشی دیواری در دوره زندیه دلالت می کند.  

«نقش حجر» عنوان مهم ترین سند موجود از وقف نامه بقعه شاهچراغ (ع) است. این وقف نامه در رمضان 947ق از سوی امیر محب الدین میرزا حبیب اللّه بن مرتضی شریفی، جدّ اعلای خاندان شریفی حسینی، صادر شده است و نسخه اصل آن در سنگ منقور و بر درگاه شمالی بقعه شاهچراغ (ع) نصب بوده است. وقف نامه نقش حجر اطلاعات مفیدی از موقوفات بقعه شاهچراغ (ع) به دست می دهد. هم چنین نکات شایان توجهی از تحولات معماری این بنای مذهبی در دوره صفوی دارد. این وقف نامه در دعاوی مربوط به امور موقوفات و تولیت بقعه شاهچراغ (ع) تا دوره معاصر نیز مورد استناد بوده است. سنگ وقف نامه نقش حجر از میان رفته است، اما رونوشت های متعددی از وقف نامه در دسترس است. همین رونوشت ها مبنای تصحیح و ارائه متنی منقّح از این وقف نامه در مقاله پیش روست. به علاوه، محتوای وقف نامه با استفاده از شواهد و منابع معتبر تاریخی تحلیل می شود و مشخصات سوادها و سجلّات آن حتی الامکان معلوم می گردد.

آستان علی بن موسی الرضا(ع) در میان اماکن مذهبی ایران گسترده ترین شبکه دیوانی را داشته است. در این مجموعه از مهرهایی متنوع برای اعتباربخشی اسناد و مکاتبات استفاده شده است. یشتر این مهرها، مهر اسم متولیان امور جاری در آستان مقدس رضوی بوده است. در عین حال، چندین مهر به نام علی بن موسی الرضا(ع) نیز در دسترس است که می تواند به عنوان مهر متبرک مجموعه به حساب آید. در مقاله پیشِ رو ویژگی های ظاهری و شیوه ترکیب سه نمونه از این مهرها بررسی شده است. این مهرها در دوره قاجار و در فاصله نزدیک به چهل سال (1272-1311 ه.ق) ساخته شده است. این پژوهش به شیوه تاریخی  تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای نوشته شده است. بررسی و مقایسه مهرهای مذکور نشان می دهد که سجع یا عبارت روی آن ها از لحاظ محتوایی و ساختاری نسبتاً مشابه یکدیگر انتخاب شده است. ابعاد نسبتاً بزرگ و شکل محرابی یا تا جدار مهرها نیز بر اهمیت آنها صحه می گذارد، و شأن معنوی آستان مقدس رضوی را نشان می دهد. همچنین در ترکیب این مهرها از خط نستعلیق و ثلث استفاده شده و خوشنویسی قاب اصلی آنها مبتنی بر قواعد پایه ترکیب در مهرهای متأخر اسلامی بوده است. مُهرهای متبرک علی بن موسی الرضا(ع) در خط و ترکیب و ویژگی های ظاهری با مهرهای حکومتی سلاطین قاجار قابل تطبیق و مقایسه است.