سید روح الله سیدی آقاملکی

اجتهاد به مثابه موتور محرکه علوم اسلامی در طول تاریخ تلاش کرده است که مبتنی بر مبانی اسلامی به استنباط صحیح و روشمند دست پیدا کند. از سوی دیگر وجود ادوار مختلف فقه، نشان دهنده پویایی اجتهاد است. اما در عصر حضور حکومت اسلامی و مسائل آن، اجتهاد دارای مؤلفه های موضوع شناسی و روش شناسی است که از منابع مختص به خود تغذیه می کند. البته در علم فقه ماهیتی تجویزی دارد و در علوم دیگر، ابعاد دیگر روش شناسی را می توان دید. بنابراین مقاله حاضر تلاش می کند با یکی دانستن دانش اجتهاد و روش شناسی، به صورت اجمالی مراحل تکون و دست یابی به آن را نسبت به فقه اجتماعی و دیگر علوم در فرهنگ اسلامی تبیین نماید.

نگاه متفاوت فلاسفه مسلمان به مبانی معرفتی، ظرفیت های متمایزی برای تولید علوم اجتماعی فراهم آورده است. ظرفیت های روش شناختی عقل و نقل در سه عرصه: موضوع و غایت، مبانی معرفتی و نظریه های علوم اجتماعی از منظر استاد جوادی آملی، مورد توجه قرار گرفته است. چارچوب مفهومی پژوهش حاضر، روش شناسی بنیادین و روش آن، تحلیلی است. توجه به پدیده های اجتماعی خُرد و کلان در عرصه موضوع، عدم إنحصار علم به روش تجربی و کثرت گرایی تداخلی روشی، پذیرش وجود جامعه در کنار اصالت فرد و قانون مندی جامعه و همچنین پذیرش انواع انسان از جمله ظرفیت های روش شناختی رویکرد مذکور است که طرح سه گونه تعاملات اجتماعی: استثماری، قراردادی و عاقلانه؛ تقسیم فرهنگ به سه مُدل: استثماری، قراردادی که تحت عنوان فرهنگ سکولار از آن نام برده می شود و فرهنگ متعالی؛ تقسیم جامعه به استبدادی، دموکراتیک و متمدن، در زمره ظرفیت های مبانی انسان شناختی آن است. امکان دستیابی به انواع نظریه های عقلی شامل: نظریه های تجریدی، نیمه تجریدی، تجربی، شهودی و نظریه های نقلی در تولید علم اجتماعی اسلامی نیز از جمله ظرفیت های عقل و نقل در عرصه نظریه پردازی است.