امیرمهیم مهیمی

جمعیت شهرنشین در جهان روز به روز در حال افزایش  بوده و در پی آن، شهرها نیز تبدیل به مکان هایی با تمرکز بالای جمعیتی گشته اند. این امر گسترش فضایی-کالبدی شهر را دستخوش تغییراتی می کند که تبیین الگوی این گسترش به منظورِ بررسی تأثیرات آن بر زندگی شهری، امری ضروری تلقی می گردد. این پژوهش، قصد دارد با بهره گیری از داده های سنجش از دور، در 8 مقطع زمانی طی سال های 1363 تا 1397 و با استفاده از 28 شاخصِ کالبدی-فضایی در 4 دسته مساحت-لبه، شکل، تجمع و تنوع و در 3 سطحِ لکه، کلاس کاربری، و سیمای سرزمین، به تبیین الگوی پراکنده رویی در شهر کرمان بپردازد. برای این منظور، 8 تصویر از ماهواره های لندست 5، 7 و 8 به فاصله زمانی 5 سال از یکدیگر انتخاب گردید، آماده سازی آن ها در نرم افزارهای ENVI و ArcGIS انجام شد و سپس مقادیرِ شاخص های کالبدی-فضاییِ پراکنده رویی شهری با استفاده از نرم افزار Fragstats در سال های مختلف محاسبه گردید. در مرحله بعد با کدنویسی در نرم افزار MATLAB، وزن دهی به شیوه انتروپی شانون بر روی مقادیرِ به دست آمده برای شاخص ها انجام گردید که «شاخص بزرگترین لکه (LPI)» بیشترین وزن را به خود اختصاص داد. پس از آن، شاخص پراکنده رویی برای 8 سالِ مورد مطالعه محاسبه گردید که بیشترین میزان پراکنده رویی در سال 1363 و کمترین آن در سال 1397 رخ داده است. در مرحله پایانی، با استفاده از آزمون فریدمن در نرم افزار SPSS، رتبه میانگینِ 4 دسته مساحت-لبه، شکل، تجمع و تنوع محاسبه شد و با رتبه میانگین شاخص پراکنده رویی مقایسه گردید، نتایج این آزمون نشان می دهد که الگوی پراکنده رویی شهر کرمان عمدتاً از شاخص های مساحت-لبه تبعیت می کند.

تبیین موضوع: با افزایش روزافزون جمعیت شهرنشین در جهان، شهرها، تبدیل به مکان هایی با تمرکز بالای جمعیتی گشته اند که به تبع آن، رشد کالبدی شهری نیز دستخوش این تغییر می باشد. به همین دلیل، اندازه گیریِ میزانِ این رشد، به منظورِ تحلیل اثرات آن بر زندگی شهری، امری ضروری است. روش: این مقاله، با بهره گیری از داده های سنجش از دور، طی 9 دوره بین سال های 1352-1397، به ارزیابی میزان پراکنده رویی شهر کرمان می پردازد. برای این منظور، 10 تصویر از ماهواره های لندست 8، 7، 5، 2و 1، به فاصله ی زمانی 5 سال از یکدیگر انتخاب شد، و پس از انجام آماده سازی آن ها در نرم افزار «اِنوی»، نسبت به استخراج مساحت ساخته شده، در سال های مختلف اقدام شد؛ و با استفاده از شاخص های درجه آزادی و درجه پراکندگی، درجه نیکویی رشد شهری، محاسبه گردید. همچنین، بر روی تصاویر، به منظورِ تجزیه و تحلیل جهات توسعه، 8 مثلثِ هم مساحت، در 8 جهت جغرافیایی تعیین گردید. یافته ها: یافته های پژوهش نشان می دهد که بیشترین ساخت وساز، طی سال های 1392-1397، و کمترین ساخت وساز بین سال های 1372-1377 رخ داده است. در حالی که در کل دوره 45 ساله، بیشترین ساخت وساز در بخش غربی شهر و کمترین آن در بخش شمالی شهر می باشد. با این وجود، بیشترین پراکنده رویی طی سال های 1387-1392، و کمترین آن، در بین سال های 1352-1355 رخ داده است. همچنین، در کل دوره 45 ساله، پراکنده رویی در جهت شرقی شهر بیشترین و جهت شمال شرقی کمترین میزان را داراست. نتایج: پراکنده رویی در شهر کرمان محرز است و شاخص های سنجشِ آن نیز، آشکارا، شدت این پراکندگی را نمایش می دهند.